Shkruan: Aleksandra Stojanovska/saska@panacea.mk
Vetëdija gjatë anestezisë është ndërlikim anesteziologjik që ndodh në mbarë botën në një deri në dy në 1000 pacientë. Ky fenomen ka marrë vëmendje të madhe nga pacientët, kështu që gjithnjë e më shumë anesteziologëve ju bëhe pyetjet si, “A do të dëgjoj gjatë ndërhyrjes?” ose “A do të ndjej dhimbje?”. Padyshim, thotë Dr. Azra Kuç – anesteziologe, frika nga anestezioni ndonjëherë është më e madhe se frika e vetë operacionit.
Çfarë nënkupton në fakt anestezioni dhe çfarë mund të ndodhë gjatë kohës së anestezionit tek pacienti?
Dr. Kuç: Fjala anestezi vjen nga fjalët greke: an dhe esthesis, që do të thotë pa ndjenja. Fillimisht, anestezia nënkuptonte humbjen e ndjenjës së dhimbjes. Në ditët e sotme, anestezia e mirë përfshin humbjen e vetëdijes, lehtësimin e dhimbjeve, relaksimit të mirë të muskujve dhe humbjes së kujtesës. Disa entuziastë do të thoshin se është e mjaftueshme që të ketë humbje të kujtesës, sepse pacienti edhe nëse ka dhimbje dhe zgjohet gjatë operacionit, nëse nuk i kujtohet, atëherë është në rregull.
Problemet lindin kur pacienti tregon se ka dëgjuar çdo gjë gjatë operacionit dhe mund ta përsërisë të gjithë bisedën, ose edhe më keq, nëse pacienti ka ndjerë dhimbje dhe nuk ka mundur të lëviz.
Pacienti menjëherë pas përfundimit të ndërhyrjes tregon pjesë të bisedës ose raporton: “dëgjova gjithçka”! Kjo është e ashtuquajtura vetëdije eksplicite. Një lloj tjetër është edhe vetëdija implicite, për të cilën pacienti nuk ka kujtesë të vetëdijshme, por më vonë mund të shfaqë simptoma në formën e shqetësimit, pagjumësisë, anktheve, sindromës së stresit post traumatik etj. Vetëdija e shoqëruar me dhimbje gjatë operacionit mund të ketë pasoja të përhershme në cilësinë e rrjedhës së mëtejshme të pacientit. Zgjimi gjatë anestezisë nuk është vetëm e pakëndshme për pacientin por edhe për anesteziologun. Përveç stresit që e përjeton mjeku, ekzistojnë edhe pasoja mjekësore ligjore për të.
Vetëdija gjatë anestezisë shoqërohet me teknikën e dobët anesteziologjike dhe trajtohet si një lloj gabimi mjekësor.
Çfarë duhet bërë kur ndodh zgjimi (ndërgjegjësimi) gjatë anestezisë?
Dr. Kuç: Kur ndodh ndërgjegjësimi gjatë anestezisë, më e keqja që mund të bëhet është mohimi i përvojës së pacientit. Është e nevojshme që me shumë mirëkuptim të dëgjohet pacienti dhe t’i ofrohet mbështetje psikologjike ose këshillim. Qasja e kundërt çon vetëm në frustrim dhe ankth më të madh për pacientin. Së dyti, ajo që duhet bërë është që të përcaktohet nëse vërtetë ka ndërgjegjësim. Disa pacientë mund të ëndërrojnë gjatë anestezisë (3-5 përqind), gjë që nuk kualifikohet si vetëdije. Ndonjëherë, pacienti zgjohet në fund të operacionit me tubin në fyt ose ndjen dhimbje të fytit dhe në vendin e plagës kirurgjike dhe thotë: “Më dhemb gjithçka”. Kjo, gjithashtu, nuk është e vetëdijshme.
Mirëpo, pse ndodh që të zgjohet pacienti?
Dr. Kuç: Faktorët për vetëdijes gjatë operacionit janë: ndryshueshmëria e dozës së nevojshme në pacientë të ndryshëm, rezistenca ndaj anestetikëve, mungesa e vëzhgimit dhe zbulimi me kohë i simptomave të vetëdijes, problem teknik me pajisjet për dhënien e anestetikëve.
Kur është fjala për ndryshueshmëri në dozën e duhur, kjo do të thotë që pacientët e ndryshëm kanë nevojë për dozë individuale të rregulluar në sistemin e tyre nervor qendror. Numri i receptorëve për neurotransmetues të caktuar, përmes të cilave veprojnë anestetikët, është e përcaktuar individualisht dhe gjenetikisht. Duke pasur parasysh se anestetikët veprojnë në mënyrë depresive edhe në sistemin kardiovaskular, është e mundur që të reduktohet pulsi dhe presioni i gjakut deri në vlerat kritike, të cilën njerëzit më të moshuar me ndonjë sëmundje e tolerojnë më vështirë. Për të parandaluar këtë dukuri, anesteziologu redukton përqendrimin e anestezionit inhalues ose intravenoz, gjatë se cilës mund të shfaqet vetëdija. Përveç të moshuarve, të ndjeshëm ndaj zgjimit janë edhe personat e traumatizuar rëndë dhe personat e gjakosur që i’u nënshtrohen ndërhyrjeve për shpëtimin e jetës dhe tek të cilët anestezia në doza të mëdha mund të jetë fatale për jetën e tyre. Lloj i tretë i pacientëve janë nënat që marrin anestezi të përgjithshme për seksionin cezarian, ku deri sa nuk nxjerret fetusi, jepet minimum anestezi me qëllim që fitohet fetusi vital. Rezistenca ndaj anestetikëve është shkaku i dytë i zgjimit. Pacientët që për një kohë të gjatë abuzojnë me narkotikë, benzodiazepinë, alkool, të cilët kanë çrregullime ankthi, hipertermi, hipertiroideja, obeziteti, nikotinizmi, pacientët e rinj dhe pacientet të cilët tashmë kanë pasur disa anestetikë, kërkojnë doza më të mëdha të anestezisë. Në të kundërtën, pacientët me hipotermi, hipotiroidizëm, hipotension, si dhe gratë shtatzëna dhe të moshuarit kërkojnë doza më të vogla të anestezisë dhe mund të kenë zgjim të vazhduar.
Si mund të parandalohet kjo dukuri?
Dr. Kuç: Për të parandaluar dukurin e zgjimit, nevojitet vëzhgim i mirë i pacientit. Shenjat e stimulimit vegjetativ siç është takikardia, presioni i rritur i gjakut, djersitja dhe lotët tregojnë se pacienti ndjen dhimbje ose se është zgjuar, kështu që është e nevojshme të thellohet anestezia. Këto nuk janë shenja të sigurta të zgjimit, pasiqë disa sëmundje ose medikamente mund të maskojnë disa nga këto parametra. Kjo mund të ndodhë, për shembull, nëse pacienti merr beta-bllokues ose është me diabet. Meqenëse zgjimi i pacientit varet direkt nga koncentrimi i anestezisë në tru, vëzhgimi i vërtetë i zgjimit nënkupton matjen e aktivitetit elektrik mbi koren e trurit – EEG (elektroencefalogram). Interpretimi i EEG-së është një çështje komplekse dhe kërkon neurolog specialist të përshtatshëm. Për të lehtësuar vëzhgimin, është ndërtuar BIS (indeksi bispektral) ose entropia, ku EEG-ja shprehet në numra nga 0 në 100, ndërsa 100 është pacienti i zgjuar. Vlerat ideale të BIS gjatë anestezisë janë midis 40 dhe 60, kur e dimë me siguri se pacienti është në gjumë. Nëse pacienti gjatë ndërhyrjes merr anestezi inhalacion, standardi është që të matet përqendrimi minimal alveolar – MAK, përqendrimi i anestetikëve inhalues në mushkëri. Nëse ka MAK vëzhgim, konsiderohet se më e madh se 0.8 garanton mungesën e zgjimit. Përdorimi i anestetikëve inhalues zvogëlon dukshëm dukurinë e zgjimit gjatë anestezisë. Aparati me të cilin furnizohen anestetikët, me përjashtim të asaj që kontrollohet para çdo operacioni, ka shumë alarme, kështu që ata sinjalizojnë nëse sasia e nevojshme e anestezisë nuk mund të furnizohet gjatë operacionit. Në këtë rast, anesteziolog reagon dhe e rregullon dozën e përshtatshme.
A mund të identifikohen në kohë pacientët me rrezik?
Dr. Kuç: Gjatë vlerësimit para-operativ duhet të identifikohen pacientët të cilët kanë rrezik të zhvillimit të zgjimit dhe të njejti të trajtohen në mënyrë të përshtatshme. Benzodiazepinat janë provuar si barna që shkaktojnë amnezi në gjoks. Kjo do të thotë që pacienti nuk do të kujtojë rrjedhën e operacionit. Rreziku i ndërgjegjësimit rritet me përdorimin e relaksuesve të muskujve. Këto barna shkaktojnë paralizë të muskujve nëse më pas nuk japim ilaçe të mjaftueshme për gjumë dhe dhimbje, kështu që pacienti mund të “dëgjojë”.
