Çrregullimi i spektrit të autizmit (ASD) është një gjendje e zhvillimit të trurit që ndikon në mënyrën se si një person percepton dhe socializohet me njerëzit e tjerë, duke ndikuar në komunikimin dhe ndërveprimin. Si një “spektër”, çrregullimi ndryshon në ashpërsinë dhe llojet e simptomave, dhe përfshin kushte nën një ombrellë që dikur mendohej se ishin të ndara nga njëra-tjetra.
Rreth 1% e popullsisë globale, ose 75 milionë njerëz, janë me ASD, sipas Qendrave për Kontrollin dhe Parandalimin e Sëmundjeve (CDC).
Pavarësisht përhapjes, keqkuptimet rreth ASD janë të shumta. Më poshtë po i listojmë nëntë fakte që mund të mos i dini rreth ASD-së – duke përfshirë simptomat, mënyrën se si diagnostikohen fëmijët dhe trajtimet e disponueshme.
01 nga 09
Fëmijët mund të jenë shumë të vegjël kur diagnostikohen.
Është e mundur që fëmijët deri në 18 muajsh të diagnostikohen me ASD. Por shumica e diagnozave ndodhin në moshën 24 muajshe ose më të vjetër, në të cilën pikë diagnoza konsiderohet e besueshme.
“Para kësaj, fëmijët me autizëm do të shfaqin deficite në komunikimin social, por është i përshtatshëm për moshën e tyre”- tha Alisha Halladej, shefe e shkencës në Fondacionin e Shkencave të Autizmit në New York City.
Nuk ka asnjë test mjekësor ose gjaku për ASD, kështu që ofruesit e kujdesit shëndetësor zakonisht e vlerësojnë sjelljen e një fëmije përmes një shqyrtimi zhvillimor dhe një vlerësimi gjithëpërfshirës diagnostikues, i cili mund të përfshijë dëgjimin, shikimin dhe testet neurologjike. Ofruesi mund të rekomandojë gjithashtu një vizitë pasuese te një specialist, si p.sh., tek një pediatër zhvillimor.
02 nga 09
Ka një gamë të gjerë simptomash
Simptomat e ASD mund të ndryshojnë shumë, në varësi të individit. Për disa njerëz, simptomat e çrregullimit janë të lehta; për të tjerët, ato mund të jenë më të theksuara.
Në përgjithësi, simptomat e ASD kanë tendencë të përfshijnë aftësi komunikimi dhe sjellje sociale, të tilla si vështirësia në njohjen e qëllimeve dhe ndjenjave të të tjerëve ose mosbërja e kontaktit me sy, sipas Autism Speaks.
Fëmijët me ASD gjithashtu mund të përsërisin disa sjellje (të tilla si përplasja e duarve) pa pushim, ose mund të fiksohen pas një lodre të caktuar. Mungesa e aftësive verbale është një tjetër nga simptomat më të njohura – afërsisht 40% e njerëzve me autizëm janë joverbalë, sipas Autism Speaks – por kjo nuk ndodh në çdo rast.
Shenja të tjera të ASD-së tek fëmijët përfshijnë të qenit tepër të ndjeshëm ndaj zhurmës, të lëshuarit zemërime të forta, mosreagimi kur u flitet, të shfaqurit e mosinteresimit për objekte interesante ose mosluajtja me lojëra “shtirëse” deri në 18 muajsh.
03 nga 09
Prevalenca duket se po rritet
Sipas një raporti të Përmbledhjeve të Mbikëqyrjes MMËR të vitit 2021, prevalenca e ASD është rritur nga 1 në 150 fëmijë të diagnostikuar në 1 në 44 që nga viti 2000. Ka mosmarrëveshje midis ekspertëve nëse kjo rritje reflekton apo jo më shumë njerëz që kanë ASD ose më shumë diagnoza për shkak të rritjes së ndërgjegjësimit dhe ekzaminimeve.
“Mendoj se mund të jetë një kombinim i prevalencës dhe diagnozës,” tha Alexandra Perriman, një analiste e certifikuar e sjelljes në Institutin Psikiatrik Perëndimor dhe Programimin e Hershëm të Autizmit në Klinikës “UPMC Theiss”. “Kriteret e diagnostikimit po ndryshojnë dhe kjo ka bërë që të diagnostikohen më shumë fëmijë.
Megjithatë, nevojiten më shumë kërkime për të përcaktuar se çfarë saktësisht fshihet pas këtyre shifrave.
04 nga 09
Djemtë kanë më shumë gjasa të diagnostikohen.
Çrregullimet e spektrit të autizmit janë rreth katër herë më të zakonshme tek djemtë sesa tek vajzat. Një në 27 djem u raportua se kishte ASD, krahasuar me 1 në 116 vajza, sipas Autism Speaks. Dhe megjithëse djemtë kanë tendencë të diagnostikohen më herët dhe më shpesh se vajzat, provat po shtohen se numri i rasteve të ASD tek vajzat është i nëndiagnostikuar.
Një studim i majit 2018 i botuar në revistën për autizmin dhe çrregullimet e saj, eksploroi dallimet e bazuara në gjini kur bëhej fjalë për prezantimin e ASD tek vajzat. Studiuesit diskutuan pabarazinë e hendekut të diagnozës midis vajzave dhe djemve, por gjithashtu vunë në dukje se si vajzat dihet se kanë simptoma të kamufluara – shenja të ASD që mungojnë në vlerësime – duke rezultuar në nëndiagnozën e tyre.
Ekzaminimet e pakta të ASD për vajzat e reja mund të jenë pjesërisht për shkak të asaj që njerëzit presin nga djemtë e rinj kundrejt vajzave, tha Perriman. “Shumë herë njerëzit mendojnë: “Vajzat janë të turpshme”. Është në rregull nëse ata nuk po flasin tani. Ajo preferon të luajë vetëm”. Dhe djemtë, stereotipi është se ata duhet të luajnë me miqtë dhe të vrapojnë përreth, dhe kur shohin një fëmijë që nuk dëshiron të luajë me moshatarët e tij, është më e dukshme.”
5 nga 9
Autizmi mund të fillojë para lindjes
Shkencëtarët nuk e dinë saktësisht se çfarë e shkakton autizmin. Shumica e ekspertëve pajtohen se një kombinim i faktorëve gjenetikë dhe mjedisorë rrit rrezikun e zhvillimit të ASD tek një fëmijë, sipas MedlinePlus.
Për më tepër, ka prova të reja që fëmijët mund të fillojnë të zhvillojnë ASD para se të lindin. “Kjo me të vërtetë është një kritike në kohë,” tha Dr. Halladej. “Ne e dimë se është para lindjes sepse kemi identifikuar qeliza të ndryshme në trurin e njerëzve me autizëm. Këto qeliza zhvillohen para lindjes së foshnjës.
Prindërit e moshuar kanë një shans më të lartë për të pasur një fëmijë me ASD, sipas Autism Speaks, dhe një person ka më shumë gjasa të ketë ASD nëse ka një vëlla ose motër me këtë çrregullim
06 nga 09
Njerëzit me autizëm kanë më shumë gjasa të kenë sëmundje të tjera shëndetësore
Njerëzit me çrregullime të spektrit autik kanë një rrezik më të madh të kontraktimit të sëmundjeve të tjera shëndetësore gjithashtu. Studiuesit zbuluan se shumë të rritur me ASD mund të kenë sëmundje të tjera, të tilla si kapsllëku, obeziteti, pagjumësia dhe epilepsia, sipas një studimi të vitit 2021 të botuar në Revistën Review of Autism and Developmental Disorders.
Gjithashtu, ASD mund të shoqërohet me kushte të caktuara gjenetike, të tilla si sindroma Angelman, një çrregullim zhvillimi; Sindroma Rett, një çrregullim i rrallë neurologjik; dhe sindroma e brishtë X, e cila shkakton sfida intelektuale, sipas CDC. Njerëzit me ASD mund të jenë gjithashtu më të prirur ndaj çështjeve të tilla si ankthi, çrregullimi i mungesës së vëmendjes/hiperaktivitetit (ADHD), depresioni, problemet e gjumit, alergjitë dhe problemet e stomakut.
07 nga 09
Vaksinat nuk shkaktojnë autizëm
Vaksinat nuk shkaktojnë ASD, thotë raporti nga Brown University Child and Adolescent Behavior Letter 2021.
Edhe pse disa njerëz mund të vazhdojnë të mos pajtohen, studim pas studimi shkencor ka konfirmuar se nuk ekziston asnjë lidhje.
Teoria filloi së pari pas një studimi të vogël të vitit 1998 i cili pretendonte se kishte gjetur një lidhje midis autizmit dhe vaksinës së fruthit, shytave dhe rubeolës (MMR). Por ky studim u konsiderua me të meta dhe u tërhoq nga revista që e botoi fillimisht.
08 nga 09
Ndërhyrja e hershme është çelësi
Nuk ka ilaç për ASD, por ndërhyrja e hershme mund t’i ndihmojë njerëzit t’ia dalin pavarësisht se e kanë këtë gjendje.
Analiza e aplikuar e sjelljes (ABA) dhe terapitë profesionale, të të folurit dhe fizike përdoren shpesh në trajtim. ABA ka provuar të jetë një qasje efektive “funksionon duke i identifikuar arsyet pse fëmijët janë të përfshirë në sjellje”-tha Periman. Për shembull, zemërimi dhe përplasja e duarve shpesh shkaktohen nga zhgënjimi që nuk jeni në gjendje t’i shprehni se jeni të uritur.
Gjithashtu, terapia përfshin metodat e mësimdhënies së ndërveprimit social, siç është krijimi i kontaktit më të mirë me sy. “Sa më herët të trajtohet një fëmijë, aq më shumë përfitime shihen në komunikim dhe aftësi sociale,” tha Periman.
Medikamente, të tilla si ilaqet kundër depresionit, ilaçet kundër konvulsioneve ose stimuluesit, ndonjëherë përshkruhen për t’i trajtuar gjendjet që mund të ndodhin së bashku me ASD, të tilla si ankthi, ADHD, epilepsia ose depresioni.
09 nga 09
Evaluimet dhe ndërhyrjet janë në dispozicion
Nëse mendoni se fëmija juaj mund të ketë ASD, ekzaminimi dhe testimi mund të ndihmojnë në përcaktimin nëse ai ka simptoma të çrregullimit.
Të drejtën e shërbimeve e kanë të gjithë, pavarësisht moshës”, tha dr. Halladej. CDC ka dhënë informacion në lidhje me procesin e shqyrtimit, duke përfshirë mjetet që mund të përdoren (p.sh. pyetësorët).
Në përgjithësi, njohja e shenjave të ASD është e rëndësishme për diagnozën, trajtimin dhe mjekimin.
