Пишува: Асс. д-р Ана Филипче
Психијатар
Во последниве неколку месеци се соочуваме со криза. Криза која е сеприсутна, загрижувачка, со застрашувачки карактер, а во исто време тивка, невидлива и непредвидлива. Пандемијата на коронавирус брзо се шири и место да стивнува, како што првично се надевавме, таа се разгорува и предизвикува значителен степен на страв, вознемиреност, загриженост кај целото населението, а особено кај одредени групи луѓе, како што се постарите возрасни лица, здравствениот персонал, луѓето со веќе постојни здравствени, соматски и ментални состојби. Како што пандемијата се одолжува, така многу граѓани се соочуваат со комплетно испревртување на сопствените животи и секојдневни рутини. Здравствените работници минуваат долги работни часови во тензични околности, ставајќи се себеси во ризик од заразување со вирусот, но и негово пренесување на најблиските. Истовремено се соочуваат со интензивни травматски настани – смртта и умирањето. Многу семејства губат свои блиски, како резултат на болеста, а други пак, ги губат своите работни места.
Се соочуваме со нова реалност на работење од дома или невработеност, школување на децата во домашни услови, недостиг од физички контакт со други членови на семејството, со пријатели и колеги. Прилагодувањето кон ваквите промените во животниот стил и начинот на функционирање и истовремено менаџирање со вознемиреноста и стравот од заразување со вирусот, сопствено и на блиските околу нас, некои од нив особено ранливи, се голем предизвик за сите нас.
И така, додека се случува една пандемија веќе сме на работ на друга – криза на менталното здравје, која се заканува да опстои многу долго, можеби и многу подолго од таа со короната.
Последиците од оваа криза се веќе присутни, но ќе се провлекуваат уште долго во вид на појава на различни ментални заболувања, или влошувања на веќе постојните.
Веќе постојат податоци кои се потврдуваат низ секојдневната практика на психијатриските амбуланти дека кај голем дел од популацијата има пораст на растројствата, како што се депресија, опсесивно-компулсивни растројства, суицидално поведение, исто така, а често високото ниво на стрес ги насочува луѓето кон зголемена употреба на алкохол, злоупотреба на психоактивни супстанци, семејното насилство е во пораст.
- Што всушност се случува?
Нашиот нервен систем (организам) е во постојана проценка на околината и се што не опкружува за тоа дали се наоѓаме во опасност или сме сигурни. Доколку почувствува каква било закана или опасност се активираат механизми, кои ќе ни помогнат да се фокусираме на опасноста и на тој начин ќе ни даде можност да преземеме активност доколку е потребно. Ова ни помага да преживееме.
Во моментот се соочуваме со „мал непознат вирус”, за кој барем засега, нема познат лек, ниту знаеме точно дали и кога ќе се соочиме со него. Тоа значи дека аларм за организмот постои, механизмите за одбрана се активирани, но опасноста (непријателот) е непредвидлива и не ја перцепираме (гледаме), што нѐ прави постојано анксиозни, вознемирени и напнати….
Доколку ваквата состојба трае подолг период без изнаоѓање начин за растоварување, може да носиме лоши одлуки, да влегуваме во конфликти, како и развој на одредени состојби, како акутни и хронични стресни состојби, пострауматски стресни растројства, депресивни растројства, психози….
Треба сериозно да се земе предвид фактот што пандемијата „беснее” подолг период, а крајот сѐ уште не се надзира.
Под зголемен ризик од акутни, но и пролонгирани рeaкции на стрес се здравствените работници, кои директно вклучени во борбата, се изложени нa интензивни травматски околности – постојан контакт и комуникација со заболени и можна зараза, смрт, умирање, физичка премореност и пренапрегнатост… Недоволно познавање на природата на болеста и многуте непознати околу трансмисијата и манифестирање на болеста дополнително го потенцира чувството на страв, и секако стигмата на која се изложени поради работа со високо ризични пациенти. Последново понекогаш води кон самоиницијативна самоизолација, која пак индиректно делува на дестабилизација на расположението, волјата, а не ретко и суицидно поведение. Не треба да го заборавиме и феноменот на професионално согорување, на кој здравствените работници се подложни во целиот овој период
Децата и адолесцентите, посебно трауматски го доживуваат овој период на пандемија.
Од една страна, соочени се со стравот од зараза и болест, а од друга страна, изменета е севкупната рутина и социјална интеракција. Дел од нив ќе се соочуват со изолација во примарно насилничка средина, што се потврдува од зголемениот број јавувања на СОС телефоните на Клиниката за психијатрија. Кај други, назначената анксиозност ќе доведе до појава и влошување на веќе постојните психички растројства. Се забележува и зголемена импулсивност, насилно однесување, а не ретко и депресивност и суицидално поведение.
Да не ја заборавиме и повозрасната популација, која за време на рестриктивните животни околности и мерки и самоизолацијата, се соочува со чувство на осаменост, бројни коморбидни состојби, честопати чувства на загриженост и вина заради оптоварувањето на блиските, а неретко може да се цел на злоупотреба, или злоставување
Доколку ваквата состојба трае подолг период без изнаоѓање начин за растоварување, може да носиме лоши одлуки, да влегуваме во конфликти, како и развој на одредени состојби, како акутни и хронични стресни состојби, постравматски стресни растројства, депресивни растројства, психози….
Притоа сакам да нагласам – стравот е базична емоција која има заштитна улога. Таа всушност има задача да ги зајакне и мобилизира нашите механизми за заштита со цел да излеземе од стресогената ситуација. Тој не води кон преземање на сите потребни мерки за заштита, но и информирање, а со тоа и демистифицирање на севкупната ситуација. Фрустрацијата која произлегува од целокупната ситуација и со пандемијата и со последиците со кои се соочуваме, ни помага да се издигнеме над пандемијата. Всушност личноста, генерално, се гради преку соочување со фрустрација и низ криза.
Препораките за намалување на стравот, анксиозноста, вознемиреноста се едноставни и практични и доколку се практикуваат водат кон соочување со реалноста.
- Што можеме да направиме за да се заштитиме од стресот и од анксиозноста?
Да се информираме од релевантни извори, а со тоа да ја разјасниме и демистифицираме болеста, и да преземеме мерки за заштита. Многубројните лажни и непроверени информации може да бидат збунувачки, застрашувачки и дополнително да влијаат негативно на кревката психолошка состојба, поради што треба да се лимитира времето поминато во потрага по информации. Потребно е да му дадеме простор за релаксација на организмот. Добро е да се погледне добар филм, да слушнеме релаксирачка музика, особено пред спиење. Важно е да се направи дневна рутина во секојдневието, која истовремено нè организира, но и дистанцира од наметнувачките информации, кои нè преплавуваат од сите страни.
Практикувањето физичка активност, која едновремено годи и на менталното, но и на физичкото здравје, води кон растоварување на насобраната негативна енергија.
Во моментите кога стравот и вознемиреноста успеваат да нè преплават, добро е да се практикуваат техники на длабоко дишење, релаксација, разговор со луѓе од доверба, самоубедување, користејќи ги сопствените рационални потенцијали како моќна техника и најдобар лек за прифаќање на реалноста. Потребно е практикување и вметнување здрави навики, исхрана и пред се редовен и долг сон.
Овие препораки се универзални за целокупната популација, вклучувајќи ги и здравствените работници. Со ова се превенира ескалирање на непријатните емоции. Но, секогаш не е возможно самостојно да се справиме со целокупната ситуација. Во тие случаи е потребно да се побара психолошка помош, или совет од психијатар.
Во периодот кој следи се очекува пораст на менталните растројства, како и всушност по секоја слична психосоцијална криза. Но, да се обидеме да го извлечеме најдоброто од целокупната ситуација, да се обидеме да се реорганизираме и да ги смениме недостатоците од претходниот начин на функционирање, да ја прифатиме новата нормалност и да инкорпорираме нов, подобар систем на вредности. Да ја искористиме кризата морално да пораснеме и да се издигнеме над неа. Тие кои самостојно не успеваат, секако, можат во секое време да побараат психолошка, или психијатриска поддршка.
