Пишува: Д-р Бјанка Чачев Спанческа
Невропсихијатар
Човечкото тело не може да издржи секојдневни 24-часовни напори без одмор, па затоа му е неопходен сон. Но и тогаш, додека спиеме и сонуваме, речиси никогаш телото не се исклучува целосно, а мозокот е многу активен. Според една теорија, додека сонуваме, кога речиси и нема влијанија од надворешната околина, мозокот се репрограмира така што се ослободува од стари и непотребни информации.
Квалитетниот сон е важен фактор за здрав живот и затоа треба да се обрне особено внимание на спиењето.
- ВИДОВИ СПИЕЊЕ И СОНУВАЊЕ
Сонот има своја архитектура, која, според изгледот на електроенцефалограм – ЕЕГ (процедура при која се открива електричната активност во мозокот), е поделена во неколку фази.
Постојат два типа сон:
- Нон-РЕМ
- РЕМ-спиење
И двата типа ни се потребни и се со карактеристични физиолошки промени.
Фазата нон-РЕМ кај возрасен човек е речиси 75 отсто од должината на целокупното спиење во текот на ноќта. Тоа е т.н. ортодоксно спиење, кај кое имаме пад на метаболичката активност, пад на крвниот притисок и забавување на работата на срцето. Овој тип спиење може да го поделиме на лесен ортодоксен сон и длабок ортодоксен сон. Кога сме во лесен ортодоксен сон, телото ја менува својата положба речиси 40 пати за крвта непречено да циркулира, а мускулите да останат активни. Во длабокиот ортодоксен сон и мускулатурата и мозокот се крајно опуштени. Додека спиеме но ќе, околу пет пати поминуваме од ортодоксен во парадоксален сон.
Парадоксалното спиење се карактеризира со неправилно дишење и неправилен пулс и брзо движење на очите наречено РЕМ. Најголем дел од сонувањето се одвива токму во РЕМ-фазата. Експериментално е докажано дека луѓето можат многу веродостојно да ги опишат своите сонови ако ги разбудиме за време на такво спиење. Од друга страна, пак, по пет минути откако ќе помине РЕМ-фазата, сеќавањето на сонот е магливо и бледо. По 10 минути веќе на ништо не се сеќаваме. Луѓето што велат дека не сонуваат се оние што не се будат во РЕМ-фазата, туку влегуваат во следна нон-РЕМ фаза на ортодоксно спиење.
РЕМ-фазата во просек трае 15-20 минути, по што следуваат 60-90 минути ортодоксно спиење. Во текот на една ноќ спиење, сонуваме речиси два часа. Оние што експериментално биле лишувани од РЕМ-фазата на сон, станувале нервозни, раздразливи, агресивни и тешко можеле да се концентрираат. Некои дури имале и халуцинации. Подоцна сето тоа го надополнувале со дополнителни периоди на подолго спиење. Сето ова говори дека во мозокот постои систем што го регулира однесувањето, кое е врзано со нагоните – глад, сексуален нагон, сон, а особено агресивноста, која во текот на сонот вообичаено се празни.
Ако функционирањето на овој систем се наруши, може да се случи и неконтролирана РЕМ-активност и кога сме будни. Тоа е состојба кога испитаниците имале халуцинации во будна состојба, а биле лишени од сон подолго време.
Иако е утврдено дека никој не може да издржи бесконечно без сон, има луѓе што живеат нормално, иако ноќе спијат само 2-3 часа. Тие, за разлика од оние што ги мачи несоница, ретко се жалат на замор. Обично се физички здрави, атлетски градени и се заинтересирани за повеќе активности со кои ги исполнуваат долгите часови будност.
Во некои случаи склоноста кон краткотрајниот сон е и наследна. Вообичаената потреба за сон е осум часа, но има големи варијации – некои спијат малку и тоа им е доволно, и обратно, некои спијат повеќе, но не им е доволно.
Нероденото дете најголем дел од времето го минува во спиење – околу 16 часа дневно. Со годините потребата од сон се намалува, па така на 6-годишно дете му се потребни 10 часа, а на 12-годишно околу девет ча са. Според последните испитувања што се правени во САД, најголем дел од просечната популација спие околу седум часа. Она што е важно е дека нашата продуктивност опаѓа ако сме лишени од сон.
- НЕСОНИЦАТА Е БОЛЕСТ
Голем број луѓе денес се жалат на проблеми поврзани со спиењето. Нарушувањето на спиењето може да предизвика емоционални тешкотии, отежнато помнење, лоши моторички способности, намалена ефективност на работното место, склоност кон правење сообраќајни незгоди.
При нарушувањето на спиењето најчесто станува збор за несоница, за спиење прекуден или за сонливост.
Циркадиано нарушување на ритамот на спиење е неусогласеност на внатрешниот ритам на будност и сон со околината. Болните обично имаат несоница или претерана сонливост преку ден, или и двете, и вообичаено се решава со приспособување на т.н. внатрешен часовник.
Несоницата е често нарушување, кое е проследено со тешкотија во заспивањето или должината на спиење. Неа може да ја предизвикаат различни причинители – физички од типот на чешање или болка, несоодветна постелнина, но и нервоза и анксиозност, возбуденост, пиење чај или кафе пред спиење, недоволна физичка активност, задушливост на просторијата, лошо варење…
Сонливоста во текот на денот и несоницата се симптоми на нарушено спиење, се јавуваат и промени на други функции на телото: промена на телесната температура, промена на излачувањето хормони, мачнини, слабост… Сите овие симптоми можат да се јават и поради честите промени на ритамот на спиење и будење при далечни патувања, а и кога се работи во смени и дежурства. За отстранување на тие симптоми, потребни се неколку дена додека да се вратиме во нормален ритам.
- КАКО ДО ПОДОБАР СОН
Квалитетот и квантитетот на сонот зависат од времето кога одиме да спиеме, од времето од легнување до заспивање, од бројот и времето на будења во текот на ноќта и од утринското будење.
Не помалку важно е и времетраењето на дневното спиење. На квалитетот на сонот влијае и тоа што и колку јадеме, да ли пиеме алкохол пред спиење и колкава ни е физичката или ментална активност. Земањето или изоставувањето кофеин и никотин, лекови, времетраењето на физичката активност, како и органските болести (кардиоваскуларни, белодробни, Паркинсонова болест и други хронични состојби – депресија, манија, анксиозност) исто така влијаат на квалитетот на сонот. За добар сон, потребна е хигиена на спиење и да се избегнуваат факторите што може да го нарушат сонот, а во случај на нарушување се советува рационално користење лекови – хипнотици, седативи, антидепресиви, но само според лекарско упатство.
- ИЗЛОЖУВАЈТЕ СЕ НА СВЕТЛИНА
Светлината најмногу влијае на нормалниот ритам на спиење и будење. За добар сон е потребно да бидеме изложени на светлина, дневна или вештачка со специјални лампи, од 5.000 до 10.000 лукса. Нарушувањата на спиењето може да бидат поврзани со психички проблеми – депресија, моментален емоционален стрес, отпуштање од работа, болничко лекување… Симптомите се повлекуваат откако ќе ја решиме таа стресна состојба и во овој случај несоницата е краткотрајна и минлива. Покрај квантитативни, постојат и квалитативни нарушувања на сонот – ноќни стравови, месечарење, ноќни мори, нарколепсија, парализа на спиење, катаплексија, синдром на немирни нозе… За секое од овие нарушувања постои соодветна терапија.
