Пишува: Д-р Емилија Христовска
Специјалист по медицина на труд
Нашиот „биолошки“ часовник ни овозможува усогласеност на внатрешните функции за 24-часовен период.
Еден од основните фактори што предизвикува здравствени и психички проблеми кај работниците кои работат работа во смени и работа ноќе е нарушување на циркадијалните ритми. Тоа се биолошки ендогени ритми кои во нормала се менуваат на дневна основа. Тие ги контролираат циклусот на будење, телесната температура, крвниот притисок, степенот на будност, подготвеноста за работа и сл.
За оптимално функционирање на организмот, значајна е внатрешната координација на овие различни физиолошки процеси. Работата во смени и ноќната работа доведуваат до постојана промена на ритамот будност и спиење, при што настанува неусогласеност на циркадијалните варијации на различни физиолошки функции на телото.
Главни карактеристики на ризикот од работа во смени и работа ноќе се заморот и намалената функционална способност на кардиоваскуларниот, ендокриниот, гастроинтестиналниот и имунолошкиот систем, како и функцијата на централниот нервен систем – ЦНС.
Според научните истражувања, постои асоцијација помеѓу ноќната работа и зголемен ризик од настанување на кардиоваскуларни болести во корелација со контрибутивните ризик-фактори како што се пушењето, намалената физичка активност, дебелината, метаболните и хормонални промени и зголемениот стрес. Зголемена е зачестеноста на Метаболен синдром кај лица кои работат работа во смени и ноќна работа. Нарушувањето на циркадијалните ритми предизвикано од работа во смени се покажало дека влијае на вредноста на крвниот притисок и на липидниот статус, пред се на вредноста на холестеролот во крвта. Во некои од студиите, кои ја истражувале работата во смени, се потврдила зголемена појава на дебелеење, пораст на триглицеридите во крвта, намалена вредност на ХДЛ холестеролот и зголемена појава на гликозна интолеранција, што може да создаде асоцијација помеѓу работата во смени и Метаболниот синдром.
Истражувањата покажале дека зачестеноста од појава на дијабет тип 2 е поголема кај работници кои работат во смени, а според некои студии тој ризик е зголемен за 42 отсто. Освен тоа, ноќната работа е поврзана со зголемен ризик од настанување на ментални болести како што се анксиозност и депресија.
Многубројни студии правени за работа во смени покажале поврзаност на ноќната работа и изложување на вештачко светло во текот на ноќта, кое води до инхибиција на лачење на хормонот мелатонин, а тоа, пак, ја зголемува концентрацијата на естрогени хормони во циркулацијата, што може да се поврзе со зголемен ризик од настанување на карцином на дојка.
Работата во смени и работата ноќе водат до намалување на количеството и квалитетот на сонот, несоница, прекумерна заспаност во текот на денот, хроничен замор, вртоглавица, ментална исцрпеност и раздразливост. Ова последователно може да го зголеми ризикот од настанување на повреди на работното место. Според најновите истражувања, ноќната работа го зголемува ризикот од настанување на повреди на работното место за околу 25-30 проценти во споредба со работата во дневна смена.
Што може да се направи за да се заштити здравјето на работниците што работат во смени?
Работата во смени и понатаму ќе биде дел од современото 24-часовно општество. Затоа е многу важно да се направат напори за минимизирање на негативните ефекти врз физичкото и психичкото здравје на работникот, а тоа може да се обезбеди преку дејствување на две базични нивоа.
- Организациско ниво – преку соодветен распоред на работата во смени, едукација на вработените за ефектите врз нивното здравје и подобрување на капацитетите во самата организација.
- Индивидуално ниво – работниците да практикуваат квалитетен и подобар сон, здрав режим на исхрана, физичка активност за постигнување соодветно ниво на кондиција, да се прекине со пушењето и редуцирање на стресот. Од клучно значење за раното откривање на нарушувањето на здравствената состојба и работната способност на работниците што работат во смени и ноќна работа се превентивните медицински прегледи кои се вршат на секои 18 месеци.
Што е ноќна работа?
Во согласност со Конвенцијата бр.171 за работа во ноќна смена на Меѓународната организација на трудот, ноќна работа е секоја работа што се извршува во период од најмалку пет последователни часа помеѓу полноќ и пет часот наутро. Според Законот за работни односи, ноќна работа е работа што се извршува во периодот помеѓу 22 часот навечер и 6 часот наутро. Притоа, работникот работи во ноќна смена најмалку една третина од своето вкупно работно време.
