Според Светската здраствена организација (СЗО) и Македонската класификација на болести (МКБ), синдромот на зависност претставува група на феномени во поведението, сознанието и физиологијата во кои употребата на една супстанција или класа на супстанции зазема многу повисок приоритет за даден поединец од другите однесувања што некогаш имале поголема вредност. Централна описна карактеристика на синдромот на зависност е желбата (често силна, понекогаш надмоќна) да се зема психоактивни супстанции (ПАС), кои може или не мора да се медицински препишани, алкохол или тутун.
Дијагноза на синдром на зависност се поставува само ако три или повеќе од следните критериуми биле присутни заедно во некое време во текот на претходната година:
- Силна желба да се земе одредена психоактивна супстанција (ПАС);
- Тешкотии во контрола на употребата на ПАС;
- Апстиненцијална криза при прекин или намален внес на ПАС;
- Развивање на толеранција, при што се потребни зголемени дози на ПАС за да се постигнат исти ефекти првично произведени со помали дози;
- Занемарување на другите потреби и интереси поради употребата на ПАС;
- Постојана употреба на ПАС и покрај јасни докази за нивните штетни последици
Што се психоактивни (психотропни) супстанции?
Психоактивни (психотропни) супстанции се хемиски супстанции кои даваат промени во функциите на мозокот како што е поведението, сознанието, свеста… Некои од овие супстанции се легални (алкохол, тутун..), некои се добиваат на нелегален начин (амфетамини, опиоиди…). Некои од нив можат да бидат препишани од страна на лекар (бензодиазепини…), но нивната неконтролирана употреба и непочитување на препораките од страна на лекарот, може да доведе до синдром на зависност. Во литературата можат да се сретнат повеќе поделби на ПАС во зависност од нивниот фармаколошки ефект. Можеби најчесто користена поделба е нивната поделба на:
- стимуланти („uppers“) – пример: амфетамини, кофеин, кокаин, никотин…
- депресанти („downers“) – пример: опиоиди, седативи, хипнотици…
- халуциногени ПАС во кои спаѓаат: психоделици, дисоцијативни, делирантни супстанции.
Типови на зависност
Според МКБ класификација, ПАС кои создаваат зависност се: алкохол, опиоиди, кокаин, канабис, амфетамини, халуционогени супстанции, испарливи растворувачи, тутун, зависност од седативи, хипнотици или анксиолитици (вклучувајчќи ја бензодиазепинската зависност…). Некогаш може да се развие во исто време зависност од повеќе ПАС. Зависноста која може да се развие кон овие суптанции може да биде психичка и физичка, а кај некои од нив само психичка. Постојат и други облици на зависност, како на пример, коцкање, зависност од видеоигри и сл.
Клиничка слика на пациенти на Клиниката за токсикологија
Пациентите кои бараат помош на Универзитетската клиника за токсикологија доаѓаат со различни клинички манифестации, чиј развој е поврзан со употребата на една или повеќе психоактивни супстанции што се пропишани или не се пропишани од медицински причини.
Пациентите можат да се јават како резултат на:
- акутно труење со една или повеќе ПАС;
- штетни последици како резултат на предходна употреба на ПАС (соматски и психички нарушувања);
- развивање на апстиненцијална криза заради недоволен внес на ПАС од која со текот на времето создале зависност.
Симптоми при прекумерен внес на психотропни супстанции
Клиничките симптоми со кои пациентите се јавуваат се најразлични и во суштина може многу да се зборува. Ќе се обидам накратко да набројам некои од симптомите што можат да се појават при прекумерена употреба на некои од овие супстанции. Клиничката слика со која пациентите бараат помош може да биде од полесна до клиничка слика која може да биде животозагрозувачка.
Никотинска токсичност: гадење, повраќање, препотување, бледило, тремор, вртоглавица, срцебиење, зголемување на крвниот притисок, кардиоваскуларен колапс…
Алкохолно труење: може да започне со еуфорија и да продолжи со поспаност, нејасен говор, неможност за рационално расудување, повраќање, срцебиење, пад на крвниот притисок, пореметување на свеста, нарушување на дишењето..
Канабиноидна токсичност (марихуана): може да започне со блага еуфорија, да продолжи со зголемена релаксација, поспаност, зацрвенување на очите, сува уста, срцебиење, пореметување на меморија, нејасен говор, депресија…
Амфетамини: проширени зеници, тремор, срцебиење, гадење, вознемиреност, халуцинации, забрзано дишење, стегање во градите… Слична клиничка слика дава и злоупотребата на екстази (MDMA)..
Кокаин: проширени зеници, еуфорија, изменет ментален статус, срцебиење, покачување на крвниот притисок, халуцинации, пореметување на срцев ритам, грчеви..
Бензодиазепини: тесни зеници, нејасен говор, пад на крвниот притисок, пореметување на свеста од почетно развивање на поспаност до појава на кома..
Опиоиди: тесни зеници, нејасен говор, пореметување на свеста… Особено би ја нагласила состојбата на „overdose“, многу тешка клиничка слика и во колку пациентите навремено не побараат медицинска помош, може да го изгубат својот живот. Оваа состојба се манифестира со кома, престанок на дишењето, пад на крвниот притисок…
Но најчесто клиничките симптоми не се толку јасни и прецизни со оглед на тоа дека поголемиот број случаи се јавуваат од како претходно земале повеќе од една психотропна супстанција. Неконтролираната злоупотреба доведува до појава на синдромот на зависност.
(Продолжува)
