Сонот, од медицинска и научна гледна точка, претставува ментално искуство што се случува за време на спиењето, најчесто во фазата на REM спиење (Rapid Eye Movement – брзо движење на очите), кога мозочната активност е висока и блиска до будната состојба.
🧠 Медицинско објаснување на сонот:
-
Активност на мозокот:
За време на спиењето, особено во REM фазата, мозокот продолжува да биде активен. Се активираат делови од мозокот поврзани со емоции, сеќавања, слики и мислење – особено лимбичкиот систем (емоции) и визуелниот кортекс. -
Соништата како „обработка“ на информации:
Многу истражувања покажуваат дека соништата му помагаат на мозокот да:-
ги систематизира сеќавањата (консолидација на меморија),
-
решава проблеми и
-
развива креативност.
-
-
Психолошки аспекти:
Соништата често рефлектираат подсвесни мисли, стравови, желби и конфликти. Ова е основа на психоаналитичката теорија на Фројд, иако таа не е научно докажана, но има психолошка вредност. -
Биохемија на спиењето и соништата:
Невротрансмитери како ацетилхолин и допамин се многу активни во REM фазата, што придонесува за живописноста и емоционалната сила на соништата. -
Парализа за време на сонот:
Телото е во состојба на привремена мускулна парализа за да спречи изведување на движењата од соништата – заштитен механизам наречен атонија.
Зошто сонуваме?
Науката нема едно единствено одговорено прашање за ова, но главните теории вклучуваат:
-
Теорија на обработка на информации – соништата помагаат во консолидирање на сеќавањата.
-
Психоаналитичка теорија – соништата се израз на потиснати желби.
-
Теорија на активација-синтеза – мозокот се обидува да „направи смисла“ од случајни мозочни сигнали.
-
Когнитивна теорија – соништата се продолжение на будното размислување.
Теоријата на обработка на информации тврди дека сонот игра важна улога во процесот на складирање и организирање на информациите што ги добиваме додека сме будни, особено преку консолидирање на сеќавањата.
🧠 Што значи „консолидирање на сеќавањата“?
Тоа е процесот при кој:
-
Краткорочните сеќавања се трансформираат во долгорочни,
-
Се одвојува важното од неважното,
-
Се создаваат врски меѓу новите и старите информации,
-
Се зајакнуваат научените знаења и искуства.
📚 Како соништата учествуваат во овој процес?
-
Спиењето ја „чисти“ меморијата:
Во текот на сонот, мозокот отстранува непотребни или слабо поврзани информации од текот на денот. -
Повторно активирање на мозочни патишта:
За време на длабок сон (особено во фазата NREM), мозокот „репродуцира“ одредени искуства од денот и ги преместува од хипокампусот (краткорочна меморија) во кортексот (долгорочна меморија). -
Интеграција со постоечки знаења:
Новите информации се поврзуваат со претходни искуства, што ни помага да извлекуваме смисла и да го подобриме учењето. -
Емоционално процесирање:
Соништата може да помогнат во емотивна регулација – преработка на емоции поврзани со стресни или значајни настани.
🔬 Научни докази:
-
Испитувања покажале дека луѓе кои спијат по учење, имаат подобро паметење на материјалот.
-
REM фазата е особено важна за емотивно и асоцијативно учење.
-
НREM фазата (особено длабок сон) е клучна за факти, јазик, математички задачи и моторни вештини.
📌 Пример:
Ако учиш нов јазик преку ден, твојот мозок за време на сонот ќе ги повторува и зајакнува тие нови зборови. Можеби дури и ќе ги сонуваш, бидејќи мозокот ги процесира.
Психоаналитичката теорија на соништата, предложена од Сигмунд Фројд, вели дека соништата се израз на потиснати желби, несвесни мисли и емоции што не можеме (или не сакаме) да ги искажеме додека сме будни.
🧠 Основни идеи на Фројд:
-
Несвесен ум:
Го дели умот на:-
Свесно (сè што знаеме и мислиме во моментот),
-
Предсвесно (што можеме да си спомнеме со напор),
-
Несвесно (длабоко скриени желби, стравови, трауми и инстинкти).
-
-
Соништата како „безбедна маска“ за желбите:
Потиснатите желби не можат директно да излезат на виделина (заради морални или општествени норми), па мозокот ги претставува симболично преку соништата. -
Манифестна и латентна содржина:
-
Манифестна содржина: што реално го сонуваме (слики, настани, лица),
-
Латентна содржина: скриеното, вистинско значење зад сонот (желбата, стравот, конфликтот).
-
📌 Пример:
Ако некој сонува дека лета – Фројд би рекол дека тоа не значи буквално летање, туку желба за ослободување од некакви ограничувања, можеби сексуални или општествени.
🔧 Механизми на „цензура“ во соништата:
Фројд сметал дека мозокот користи психички механизми за да ги скрие вистинските желби:
-
Кондензација – повеќе идеи или лица се спојуваат во еден симбол.
-
Преместување – важноста се пренесува од опасна идеја кон побезбеден симбол.
-
Симболизација – сексуалните или агресивните импулси се „шифрираат“ во објекти (нпр. нож, куќа, скала).
-
Рационализација – сонот се прави логичен и прифатлив за умот.
🧩 Критики:
-
Теоријата е немерлива и субјективна, без научни докази.
-
Сексуалните толкувања се претерени во некои случаи.
-
Современата невронаука не ја потврдува теоријата, но ја признава емоционалната важност на соништата.
✅ Значајност:
Иако не е научно докажана, психоаналитичката теорија имала големо влијание врз психологијата, уметноста и културата. И денес се користи во психотерапија како начин за разбирање на внатрешните конфликти на личноста.
Теоријата на активација-синтеза (activation-synthesis theory) е научна хипотеза за природата на соништата, предложена во 1977 година од невронаучниците Џон Хобсон и Роберт Мекарли. Според оваа теорија, соништата не се пораки од несвесното (како кај Фројд), туку производ на хемиска и електрична активност на мозокот за време на REM-фазата на спиење.
🧠 Основни принципи:
-
Активација:
За време на REM-сонот, мозочниот стеблен (brainstem) испраќа случајни сигнали кон мозочниот кортекс (кој е одговорен за мислење, визуелни претстави, меморија итн.). -
Синтеза:
Мозочниот кортекс се обидува логично да ги “состави” и интерпретира овие случајни сигнали, создавајќи приказна од нив – тоа го доживуваме како сон. -
Соништата се „психичка конструкција“:
Наместо да пренесуваат скриена порака, соништата се резултат на обид на мозокот да внесе смисла во бесмислени стимули.
📌 Пример:
Ако мозокот случајно активира слики од езеро, чувство на пад и лице на некој познат, твојот кортекс ќе го „исконструира“ сонот дека паѓаш во езеро додека тој пријател те гледа – не затоа што нешто значи, туку затоа што мозокот создава наратив од случајност.
🔬 Поддршка од невронауката:
-
Набљудувања покажале дека REM фазата е поврзана со зголемена активност во визуелниот кортекс, лимбичкиот систем (емоции), но намалена активност во фронталниот лобус, кој е одговорен за логика и рационално размислување.
-
Затоа соништата често се чудни, нелогични или невозможни – недостасува делот од мозокот што би ги коригирал.
✅ Важни поенти:
-
Оваа теорија ја објаснува биолошката основа на соништата.
-
Не им дава „скриено значење“, туку ги гледа како нуспроизвод на мозочната активност.
-
Современите истражувања ја надградуваат оваа теорија со нови сознанија за улогата на меморијата и емоциите.
