Пишува: Александра Стојановска/saska@panacea.mk
Во светот 300 милиони луѓе живеат со вирусен хепатитис без да знаат. Без да се пронајдат недијагностицираните и истите да се поврзат со соодветна грижа милиони ќе продолжат да страдаат, а животите ќе бидат изгубени. На Светскиот ден на хепатитисот, 28 јули, Светската здравствена организација ги повика луѓето од целиот свет да превземат акција, да ја подигнат свеста и да се придружат во потрагата да се пронајдат „исчезнатите милиони“.
Вирусните хепатити Б и Ц се главни здравствени предизвици, кои зафаќаат 325 милиони луѓе на глобално ниво. Тие се основна причина за појава на рак на црниот дроб, што доведува до 1,34 милиони смртни случаи секоја година.
Хепатитис Б и Ц се хронични инфекции кои не покажуваат симптоми подолг период, понекогаш години или децении. Најмалку 60 % од случаите на рак на црниот дроб се должат на задоцнетото тестирање и третман на вирусните хепатити Б и Ц. Нискиот опфат на тестирање и третман е најважниот јаз што треба да се реши, со цел да се постигнат глобалните цели за елиминација на оваа болест до 2030 година. Во насока на препознавање на болеста, нејзините симптоми и лекување, разговаравме со асс. д-р Марија Димзова, специјалист инфектолог на Одделот за вирусни хепатити при Универзитетска Клиника за инфективни болести и фебрилни состојби во Скопје.
Што е хепатитис?
Асс. д-р Димзова: Во медицината терминот хепатитис означува воспаление, односно оштетување на црниот дроб кое се карактеризира со присуство на воспалителни клетки во црнодробното ткаење. Многу често во секојдневниот живот, терминот хепатитис се поистоветува со жолтица, но би сакала да потенцирам дека станува збор за два различни медицински ентитети. Хепатитисот клинички може да се манифестира со покачена температура, малаксалост, мускулно-зглобни болки, гадење, повраќање, намален апетит, одбивност кон храна и најпрепознатливот за пациентите знак, жолто пребојување на кожата и видливите слузници. Можна е појава и на нелагодност и болка по десниот ребрен лак. Меѓутоа, постојат такви клинички форми на хепатитис кои може да се презентираат без пожолтување, ниту, пак, да имаат ваква бурна симптоматологија која би го означила почетокот на болеста. Од друга страна, општо прифатениот (колоквијален) термин жолтица, во медицината означен како иктерус, всушност означува жолта пребоеност на кожата и слузниците, и е предизвикан од зголемено ниво на билирубинот во крвта кое не мора да биде асоцирано со воспалително заболување на црниот дроб.
Кои се причините за појава на овој инфламаторен процес?
Асс.д-р Димзова: Како што реков, хепатитисот претставува воспаление на црниот дроб (хепарот), и може да се манифестира како акутен или хроничен хепатитис, со меѓусебе можни клинички различни, преодни форми на болеста. Како етиолошки фактор за појава на заболувањето можни се инфективни и неинфективни причинители. Најчести инфективни агенси (причинители), кои доведуваат до појава на хепатитис, претставуваат група на вируси кои имаат посебен афинитет за ткивото на црниот дроб (таканаречени примарни хепатотропни вируси) кои доведуваат до појава на вирусен хепатитис. Во групата на неинфективни причинители за појава на хепатитис спаѓаат прекумерна консумација на алкохол, дрога, одредени хепатотоксични медикаменти, различни органски и неоргански токсични супстанции, автоимуни заболувања и слично.
Како се дели хепатитисот и колку видови на хепатитис има?
Асс. д-р Димзова: Од примарните хепатотропни вируси, најдобро познати на јавноста и се вирусите предизвикувачи на хепатитис A (А), Б (B) и Ц (C), но не помало медицинско значење имаат и вирусите предизвикувачи на хепатитис делта и хепатитис Е, кој е пак многу редок во Македонија. Во примарните хепатотропни вируси спаѓаат и вирусите G и F кои се повеќе значајни од научна гледна точка. Благодарение на современите можности за серолошка и вирусолошка дијагностика, вирусите предизвикучи на синдромот на инфективна мононуклеоза, вирусот на Epstein-Barr (EBV) и цитомегало вирусот (CMV) се повеќе се издвојуваат како етиолошки фактори предизвикувачи на вирусен хепатитис. Исто така, не може да се зборува за вирусен хепатитис, а да не се помисли и на вирусот на ХИВ како можен етиолошки агенс. Покрај овие вируси, постојат и многу други, потенцијално хепатотропни вируси, кои во склоп на една генерализирана инфекција можат да предизвикаат воспалителен процес на црниот дроб. Сепак, кога се зборува за вирусен хепатитис, најчесто споменувани и од најголем интерeс за општата популација се вирусите предизвикувачи на хепатитис А, хепатитис Б и хепатитис Ц.
Како се случува заразувањето?
Асс. д-р Димзова: Повеќето хепатотропни вируси можат да се пренесат по сексуален, вертикален (од мајка на дете), како и хоризонтален пат (близок интерхуман контакт) што овозможува нивно прогресивно ширење во општата популација. Вирусите на хепатитис А и хепатитис Е имаат феко-орален пат на трансмисија, при што инфекцијата се пренесува преку консумирање на контаминирана храна и вода и по пат на директен контакт – болест на „валкани раце“. При инфекција со вирусите на хепатитис А и Е можно е и епидемиско појавување на болеста која може да настане како резултат на хидрични епидемии, односно ситуации кога водата за пиење е загадена со фекални материи или како резултат на алиментарни епидемии, кога болеста се пренесува по пат на загадена храна која не е термички обработена (разни салати, овошје, кремови, школки, сендвичи и слично.) Најчести начини за трансмисија на хепатитис Б, Ц и Д (делта) е парентералниот начин на трансмисија, и тоа по пат на изложеност на крв или други инфицирани течности, нестерилни стоматолошки и оперативи инструменти, трансмисија преку близок телесен контакт со инфицирано лице (хоризонтална трансмиија), трансмисија преку сексуален контакт или перинатална односно вертикална трансмисија (од мајка на новородено дете). Хепатитис Ц вирусот најчесто се пренесува по пат на интравенска злоупотреба на опојни средства, по пат на крв и крвни деривати, трансплантација на органи и, за жал, во нашата средина присутен во се уште висок процент преку хемодијализа.
Би сакала да потенцирам, дека со ракувањето, секојдневната комуникација, дружење и работење со лице инфицирано со вирусен хепатитис не може да се пренесе хепатитис Б и Ц.
Кога треба да се побара лекарска помош?
Асс. д-р Димзова: Акутните вирусни хепатитиси во најголем број од случаите протекнуваат како лесна, самоограничувачка болест, но можат во значаен процент (до 20 %) клинички да се презентираат како супхепатална некроза или фулминантен хепатитис (помалку од 1 % од случаите) кој се манифестира со висока стапка на смртност. Вирусите на хепатитис Б, хепатитис Ц, хепатитис делта, хепатитис Г во значителен процент после акутната фаза на болеста преминуваат во хроничен хепатитис кој, пак, од своја страна се манифестира со комликации во вид на хепатална цироза, хепатоцелуларен карцином, декомпензирана хепатална болести и смрт. Најголем број од пациентите бараат лекарска помош во акутната фаза на болеста како резултат на појава на видливо пожолтување на кожата и склерите или, пак, поради појава на гастрични потешкотии. Одреден процент на пациенти бараат лекарска помош при случаен наод на покачени вредности на аминотрансферазите или, пак, позитивен серолошки тест на вирусни хепатитис (скрининг при крводарителска акција, предоперативен скрининг, скрининг на бремени жени). Она што треба да се знае е дека кај секое лице каде што е утврдена покачена аминотрансферазна активност неопходно е да се направи серолошко тестирање за вирусен хепатитис. Пациентите кои ќе се позитивни на вирусен хепатитис треба понатаму да се проследат од страна на специјалист инфектолог хепатолог и/или специјалист гастороентерохепатолог.
ДИЈАГНОЗА
Дијагнозата на вирусен хепатитис се поставува преку лабораториско-биохемиски иследувања и серолошки тестирања. Лабораториско-биохемиските тестови најчесто укажуваат на постоење на зголемени вредности на хепаталните ензими во крвта на болниот (аланин аминотрансфераза и аспартат аминотрансфераза), како и зголемени вредности на билирубинемијата кај иктеричните форми на болеста. Специфична, серолошка дијагноза се поставува со детeкција на anti HAV IgM aнтитела во крвта ( за хепатитис А), за хепатитис Б со докажување на HBsAg (хепатитис Б површински антиген) и antiHBc IgM (имуноглобулински антитела класа М против јадрениот антиген на хепатитис Б вирусот) и антитела против хепатитис Ц (anti HCV) чие присуство може, но не секогаш, да укаже на постоење на хроничен хепатитис Ц. Како дополнение во дијагнозата на вирусен хепатитис се и ехосонографискиот наод и останатите имиџинг техники, како и молекуларна дијагностика за докажување на присуство на вирусот во крвта (RT-PCR). За останатите вируси предизвкувачи на вирусен хепатитис постојат за нив специфични серолошки тестови
Каква е превенцијата кога станува збор за хепатитисите?
Асс. д-р Димзова: Единствени вакцина превентабилни се хепатитис А вирусната инфекција и хепатитис Б вирусната инфекција. Од 2004 година во Македонија во редовниот календар за имунизација е внесена вакцинацијата против хепатитис Б вирусот. Вакцинацијата против хепатитис Б се спроведува во три дози, при што новороденчињата се вакцинираат против хепатитис Б со првата доза уште додека се во породилиште, додека втората и третата доза на вакцина ја примаат со навршени еден и шест месеци. Постигнатата заштита против хепатитис Б истовремено штити и против хепатитис Д (делта). До денес не е принајдена ефикасна вакцина против хепатитис Ц. Во Македонија вакцинацијата против хепатитис А сеуште не е внесена во редовниот календар за имунизација. Постојат и комбинирани вакцини против хепатитис А и хепатитис B вирусна инфекција со кои се постигнува имунитет и против А и против B хепатитот. Покрај активната превенција на вирусниот хепатитис-активна имунизација (со администрирање на вакцина), постои и пасивна имунизација која се спроведува со давање на хиперимуни гамаглобулини, кои доколку се дадат во краток временски период од можниот момент на заразување, можат да спречат да дојде до појава на болест, а доколку се дадат покасно може да ја ублажат клиничката слика на хепатитот.
Неспецифичните лични мерки на превенцијата од хепатитис А и Е се засноваат на добра хигиена и добри санитарни мерки, како и подобрување на социо-економската состојба на земјата. Неспецифичните лични мерки на превенцијата на хепатитис Б и Ц се однесуваат на практикување на зашитетен сексуален контакт, добра хигиенска пракса (сопствен брич, четкичка за заби, ноктарица и слично). Лицата кои се тетовираат или се интравенски корисници на опојни средства треба да користат шприцеви за еднократна употреба.
Како се одвива лекувањето?
Асс. д-р Димзова: Акутните форми на вирусните хепатитис кои имаат благ клинички тек се лекуваат со симпоматска и хепатопротективна терапија, како и соодветни хигиено-диетески мерки на живот. Постои и специфична, каузална антивирусна терапија за хепатитис Б, хепатитис Ц и хепатитис делта. Антивирусната терапија може се базира на терапија со интерферон, ампуларна терапија која се администрира еднаш неделно, и претставува медикамент кој има антивирусно, имуномодулаторно и антипролиферативно дејство кај сите три видови на хепатитис (Б, Ц и Д). Лекувањето на хепатитис Б, како акутната така и хроничната форма на болеста може да се спроведе и со давање на орални медикаменти од групата на нуклеозидни и нуклеотидни аналози кои делуваат на репликацијата на вирусот на хепатитис Б. Посебен пробив во лекувањето на хроничниот хепатитис Ц претставува откритието на директно делувачките агенси (DAA’s), кои се лекови од групата на протеаза и полимераза инхибитори, и го изразуваат својот ефект со инхибиција на репликација на вирусот на хепатитис Ц, и кои имаат и до 99 % ефикасност во излекувањето.
Со оглед на тоа дека на светско ниво се смета дека секое 12-то лице има некаков вирусен хепатитис, при што Македонија спаѓа во земјите со интермедијерно носителство за хроничен хепатитис Б (од 2-7 %), а бројот на ново дијагностицирани случаи со хроничен хепатитис Ц е во пораст, неопходно е да се подигне јавната свест за начините на трансмисија (пренос) и начините на заштита (превенција) од вирусен хепатитис. Ги охрабруваме граѓаните да се тестираат за вирусен хепатитис, со цел навремено откривање, лекување и превенирање на вирусните хепатитиси. Светската здравствена организација ја има означено 2030 година како година за елиминација на вирусните хепатитиси на светско ниво, така што со нашето совесно однесување со цел превенција на болеста, како и навремено откривање и лекување треба да целиме да се приближиме кон оваа, на глобално ниво поставена цел, за ерадикација на вирусните хепатити и во нашата земја.
