Пишува: Александра Стојановска/saska@panacea.mk
Медицинската пракса покажува дека проблемот со говорот кај децата е се почест, особено што за стручна помош семејството се обраќа доцна. Сето тоа, влијае на начинот и на должината на логопедскиот третман. Според стручните лица за детето, но и за семејството, најдобро е со третманите да заврши пред поаѓање на училиште.
Што треба да очекува родителот од детето кога е говорот во прашање, од која возраст треба да почне да зборува и за тоа кога е вистинско време за логопед разговаравме со специјалистот по клиничка логопедија, Билјана Крстевска – Кокорманова од ЈЗУ Завод за рехабилитација на слух, говор и глас – Скопје.
Какви се проблеми се јавуваат во говорот кај децата?
Крстевска – Кокорманова: Кај нас постојано доаѓаат деца со различен вид и степен на говорно – јазична патологија. Првата категорија се деца со невроразвоен ризик, предвремено родени, различни синдроми или други вродени или стекнати состојби чиј развоен тек до некаде можеме да го предвидиме. Тоа се најчесто деца следени од развојно советувалиште, невролошка амбуланта, аудиолошка амбуланта и можеме веднаш да ги вклучиме во нашите дијагностички и терапевтски процедури затоа што најчесто ги имаат сите потребни иследувања што се во прилог на одредувањето на говорно – јазичниот статус и планирањето на рехабилитацискиот третман. Овде до некаде имаме „најчиста” ситуација иако најчесто се работи за сериозна говорно – јазична патологија. Друга категорија се деца со развоен јазичен проблем односно деца што се уште не прозбореле до 2,5 – 3 па и 4-годишна возраст или, пак, не го имаат постигнато говорно – јазичниот развој што соодветствува за возраста, деца со други пропратни симптоматологии кои се однесуваат на засегнато внимание, сензорни проблеми, симптоми од аутистичен спектар, а ние сме првите стручни лица со кои се соочуваат. Тогаш е потребна, секако, тимска дијагностика која постои во нашата установа и соработка со други стручни лица (детски невролози и психијатри најчесто) чие мислење ќе даде поддршка на одредувањето на состојбата и планот на рехабилитацијата.
Трета категорија на деца се деца со фонолошко – артикулативни нарушувања кои имаат задоцнет или неправилен изговор на некои гласови. Секако, задоцнет говорно – јазичен развој имаат децата со оштетен слух, вродени расцепи и други состојби кои го засегаат целокупниот процес на прием, обработка и формирање на говорот. Корисници на наши услуги се и деца и возрасни лица кои пелтечат, лица со проблеми на гласот (дисфонии и афонии) и лица после церебро- васкуларен инсулт, како и деца кои имаат проблем со пишувањето, читањето, математичките вештини и воопшто училишните способности.
Кога е нормално да прозбори едно дете?
Крстевска – Кокорманова: Постојат норми за нормален говорно – јазичен развој кој глобално го делиме во две фази предлингвална и лингвална. Фазите и редоследот на говорно – јазичниот развој се исти кај сите деца и не можат да се прескокнуваат.
Најголемо влијание на развојот на говорот имат родителите, а потоа и социјалната средина на детето.
Предлингвалниот период започнува со раѓањето на детето и ги опфаќа сите фази на подготовка на говорниот апарат, а завршува кога започнува лингвалниот период, односно со појавата на првиот збор. Во првиот месец доенчето рефлексно реагира на звучни дразби, го насочува погледот кон ликот на мајката и секако цица, голта и има плач. Во вториот месец почнува да вокализира кратко и гласно плаче. Во третиот месец вокализира два гласа, гуга, се насмевнува и го забележува говорот на мајката. Во четвртиот месец погледот го насочува кон очите, вокализира повеќе гласови. Во петтиот месец вокализацијата е со уште поголем обем и гледа во правец на звучната дразба. Од шестиот месец почнува да го модулира гласот и да продуцира слог кој е комбинација од грлен глас и вокал (ка, га). Понатаму во седмиот месец интензивно продуцира слогови (та, ма и почнува да ги дуплира та-та…). Во осмиот месец продуцира два различни слога. Од деветтиот месец го модулира гласот, брбори, имитира звук или шум, се врти на името, има гест за поздравување. Во десеттиот месец има јасен контакт со очите и го врти погледот за одговор на кратко прашање… Каде е тато? Од десеттиот месец реагира на детски песнички, плеска со рачињата, покажува со прст кон саканата работа, почнува да сака слики од сликовници. Во дванаесеттиот месец реагира на забрана и се појавува првиот збор. Од 12-18 месец е богатење на лексичкиот фонд и појавата на холофраза, реченица од еден збор која е првиот граматички облик затоа што е поткрепена со прозодија и гест. Секако на оваа возраст разбира и повеќе едноставни налози. Околу 18 месец се појавува состав од две морфеми кој понатаму се збогатува и развива со возраста и созревањето. Кога го следиме развојот на гласовите најпрво започнува појавата на вокали, потоа се плозиви (п, б, м…), па горно и долно јазични фрикативи и африкати, латералот л и вибрантот р. Со навршување на петтата година детето треба чисто да ги изговара сите гласови од мајчиниот јазик.
Зошто децата имаат проблеми со говорот во последно време?
Крстевска – Кокорманова: Ако се работи за деца со уредна бременост и раѓање, како и уреден ран психомоторен развој тогаш ние имаме дете со потенцијал кој дали ќе го развиеме зависи од нас родителите, од средината. Некако во последно време го напуштаме традиционалниот начин на одгледување на децата. Се одбегнува физичка активност, престојување надвор, трчање, лулање, дружење со врсници. Уредниот крупно моторен развој е предуслов за развој на говорот. Децата премногу долго се во детска количка, употребуваат цуцла, јадат блендирана храна, одложено е одвикнувањето од пелени.
И на крајот можеби и најголемиот проблем, престојување на децата пред екраните и изложување на страни јазици. Сето тоа е едно ново поглавје и широка тема за нова дискусија затоа што доаѓаат родители кои изјавуваат дека децата од шест месечна возраст се изложени на употреба на телефон, таблет, компјутер, телевизор и по 6 – 7 часа во векот на денот!
