Пишува: Александра Стојановска/saska@panacea.mk
Тумор маркерите се супстанци кои настануваат во клетките на организмот како одговор на постоење на малигнен или бенигнен тумор и претставуваат биохемиски индикатори на присуство на тумор. Кога се се користат, и дали нивните зголемени вредности задолжително значат и дека лицето има рак, разговаравме со д-р фарм. Љубица Аџи-Андов, специјалист по медицинска биохемија во дијагностичката лабораторија Рамус во Скопје.
Што претставуваат всушност тумор маркерите?
Д-р фарм. Љубица Аџи-Андов: Тумор маркери претставуваат онкофетални антигени, протеини, хормони, ензими, гликопротеини, метаболити или други биомаркери кои се јавуваат во повисоки концентрации од нормално, во ткиво или телесните течности. Тие се создаваат како резултат на самиот карцином, имунолошкиот систем како одговор на присуство на карцином или некоја бенигна состојба.
Која е улогата на тумор маркерите во дијагностицирањето и лекувањето на онколошките болести?
Д-р фарм. Љубица Аџи-Андов: Употребата на тумор маркери во клиничката онкологија значително се зголеми со брзата експанзија на техники за откривање и идентификација на нови маркери, тренд кој продолжува да расте со технолошкиот развој и развојот на медицината.
Зголемена вредност на тумор маркер може да укажува на присуство на канцер, но негово еднократно определување не може да се користи за поставување на дијагноза, туку како дополнување на вообичаени онколошки испитувања како CT, NMR, PET scan, биопсија, ендоскопија, ултразвук и тн.
Во комбинација со други испитувања овие биомолекули кои се добиваат со едноставна неинвазивна ин витро метода можат да помогнат во поставување на дијагноза и процена на стадиум на болеста, прогноза на болеста (раст на вредноста на тумор маркерите обично укажува на развој на болеста), планирање и пратење на успех од соодветна терапија како хирушки зафат, радиотерапија или хемотерапија, предвидување на одговор од терапија и резистенција, пратење на текот на болеста како и рано откривање на рецидив.
Дали нужно зголемените вредности на тумор маркерите значат и постоење на рак во организмот или може да се индикација и за друга здравствена состојба?
Д-р фарм. Љубица Аџи-Андов: Без други дијагностички методи, мерењето на концентрацијата на туморските маркери не е доволна за дијагноза на карцином, затоа што тие можат да бидат зголемени и кај многу други заболувања, бенигни состојби и кај мал процент од здрава популација. Како пример можеме да посочиме дел од тумор маркерите кои се покачени и во други состојби како AFP при вирусен хепатит, бременост, бенигни болести на црниот дроб, CEA кај пушачи, цироза, панкреатитис, гастритис, CA 125 кај ендометриоза, хепатитис, бременост, PSA кај бенигна хиперплазија на простата итн.
Од друга страна тие не секогаш се зголемени кај пациенти кои имаат одреден тип на карцином посебно во ран стадиум. Причина за ова е фактот што се уште не е пронајден идеален тумор маркер кој се карактеризира со 100% чувствителност (позитивен кај сите пациенти со карцином, дури и во ран стадиум на болеста) и 100% специфичност (негативен кај бенигни заболувања и здрави лица). Како и да е нивните испитувања се клинички оправдани пред се поради тоа што можат да се определат со брзи, неинвазивни ин витро методи.
Со напредокот во медицината и технолошкиот развој се откриваат се поголем број на нови биомаркери со поголема чувствителност и специфичност кои се од се поголема корист за клиничарите, со тенденција за утврдување на маркери кои би можеле да се користат за скрининг како дел од рутинска клиничка пракса.
Дали се тумор маркерите специфични за одреден вид на карцином?
Д-р фарм. Љубица Аџи-Андов: Повеќето тумор маркери не се специфични за еден посебен тип на карцином. Обично тие се покачуваат кај повеќе типови на карциноми или се специфични за одредени органи. Во насока на подобрување на нивната сензитивност и специфичност тие се анализираат во комбинација со други тумор маркери и други лабораториски и клинички испитувања.
Можно ли е, при анализата, да дојде и до лажно зголемување на вредностите на тумор маркерите, односно до лажно негативни или лажно позитивни резултати?
Д-р фарм. Љубица Аџи-Андов: За жал се случува да се добијат и лажно позитивни и лажно негативни резултати главно како резултат на тоа што не постои идеален тумор маркер како што споменав предходно со 100% сензитивност и специфичност. Затоа еднократно определување на тумор маркерите не е од големо медицинско значење. Зголемени вредности кои се последица на карциноми или перзистираат како такви или континуирано се зголемуваат при пофторливо испитување. Согласно ова сериското определување на тумор маркерите овозможува изолирање на лажно позитивни вредности кои се обично минливи, така што клиничарот вообичаено очекува прогресија во серија која би дала комплетна слика за клиничкиот статус на пациентот.
Тумор маркери има многу. Кои се оние кои најчесто се одредуваат и кои се нивните нормални, а кои зголемени вредности?
Д-р фарм. Љубица Аџи-Андов: Најчесто користени тумор маркери во клиничката онкологија се: простата специфичен антиген (PSA) за канцер на простата, карциноембрионален антиген (CEA) како неспецифичен тумор маркер во комбинација со други маркери, канцер антиген 19-9 (CA19-9) за гастроинтестинални карциноми, канцер антиген 15-3 (CA15-3) главно за дојка, канцер антиген 125 (CA 125) за овариум, α-фетопротеин (AFP) за канцер на црн дроб и тестиси, хуман хорион гонадотропин (hCG) за канцер на тестиси, јајници, црн дроб, неврон специфична енолаза (NSE) за невробластоми и канцер на бели дробови, S-100 B протеин за пратење на болни со меланом, цитокератин 19 (CIFRA 21-1) за карцином на бели дробови, ткивен полипептиден антиген (TPA) за гастроинтестинален тракт, тестиси и јајници, калцитонин за медуларен карцином на тироидеа, тиреоглобулин за карцином на тироидеа, хуман епидидимис протеин (HE4) за карцином на овариум, β2-microglobulin за мултипла миелома, лимфома, леукемија…
При интерпретација на резултатите, добиената вредност за тумор маркерот во принцип не треба да се споредува со горната граница (оптимална гранична вредност), бидејќи многу често и варијациите на вредностите под оваа граница можат да дадат корисни информации за состојбата на пациентот. Затоа од голема важност е кога станува збор за туморски маркери да се прати релативниот концентрациски тренд, а не да се споредува апсолутната вредност со утврдената горна граница која ги издвојува нормалните од зголемени вредности.
Треба ли да се споредуваат вредности на тумор маркерите ако се добиени од различни тестови, односно постапки на анализа?
Д-р фарм. Љубица Аџи-Андов: Познавањето на методот со кој се изведува анализата е важно при интерпретација на абнормална вредност или сериска промена на вредностите на туморските маркери. Различни методи се карактеризираат со свои различни специфични cut off вредности како и чувствителност. Така што, за сериското одредување на тумор маркерите да биде значајно препорачливо е да се користи ист метод и ако е возможно иста лабораторија.
Потребна ли е посебна подготовка на лицето за испитување на тумор маркери?
Д-р фарм. Љубица Аџи-Андов: Кога станува збор за определување на повеќето тумор маркери во крв или урина генерално не е потребна посебна подготовка на пациентите, со исклучок за одредени маркери како калцитонин за кој е препорачливо да се определува на гладно, да се избегнува сексуален однос 24h пред анализа на PSA, за анализа на метанефрин потребно е да се избегнуваат одредени типови на храна, физичка активност и стрес. Исто така кинетиката на тумор маркерите треба да се земе во обзир. Пречесто испитување на овие анализи не е препорачливо бидејќи може да не се добие реална слика за состојбата на пациентот поради различна дистрибуција и елеминација на маркерите. Генерална препорака при сериско испитување на маркерите е нивно определување на три месеци, но при абнормални вредности на секои 2 до 4 недели зависно од препораките на клиничарот. При успешна хирушка интервенција се очекува пад на нивоата на тумор маркерите во период не пократок од 5 до 6 полупериоди на елиминација, а после друг тип на третман како радиотерапија или хемотерапија после подолг временски период.
