Пишува:Александра Стојановска
saska@panacea.mk
Забите, поради својата практична неуништливост понекогаш се најдоброто средство за идентификација, не само при скелетни остатоци, туку и во случаеви кога телото е непрепознатливо, како на пример кај жртви од пожар. Забите може да помогнат и при профилирање и идентификација на осомничен, ако дошло до гризење на жртвата. Примерокот на загризот на осомничениот, може да одговара на кожата на жртвата, исто како што отисоците на прстите на осомничениот може да одговараат на отисоците пронајдени на местото на злосторството.
Во земјава, д-р Ванчо Спиров е првиот лекар од областа на стоматологијата кој докторира на темата “Форензичка стоматологија: Форензичка ДНК анализа на забите“. За таа цел, со него разговаравме која е улогата на стоматолог при идентификација на жртвите, што подразбира оваа медицинска област и кои методи се користат во праксата.
Д-р Спиров, што во суштина претставува форензичката стоматологија?
Д-р Спиров: Форензичката одонтологија (стоматологија) е дефинирана како гранка од форензичката медицина која во интерес на правниот систем се занимава со соодветно ракување и испитување на денталниот доказ и со соодветна евалуација и презентација на денталните наоди. Најчестата улога на форензичкиот стоматолог е идентификација на починатите индивидуи. Во сите оние случаи каде што постои голем степен на деструкција и деградација на меките ткива, забите понекогаш претставуваат единствено ткиво што може да биде употребено во постапката на хуманата идентификација. Самата негова структура го прави најцврст орган во човечкото тело кој е отпорен на различни надворешни влијанија и кој, по долг временски период, може да даде информации за индивидуата.
Докторот стоматолог понекогаш е единствениот што може да ги идентификува настраданите, запалените, масакрираните, природно умрените, како и живите луѓе, со цел да се дознае правиот идентитет на непознатата личност, бидејќи забите, при идентификација, имаат вредност како отпечаток од прстите.
Главна карактеристика на забите е дека тие се најотпорниот дел на човечкото тело, кои и по смртта остануваат скоро непроменети, без оглед на термичките промени и на тоа дали се наоѓале во земја повеќе од илјада години. Триесет и два заба и сто и шеесет забни површини, кои, секако, може да се реставрираат, ја сочинуваат уникатноста на секоја индивидуа.
Забите и претходно се користени за идентификација на починатите, како и за добивање на други податоци. Какви методи се употребуваа до сега ?
Д-р Спиров: Денталната идентификација опфаќа два начина на работа:
Првиот начин, најчесто изведуван, е компаративна идентификација која се употребува за потврдување (со висок степен на сигурност) дека остатоците од починатиот и личноста претставена со денталните податоци добиени пред смртта (ante mortem) се една иста индивидуа. Информациите од пронајденото тело и околностите под кои настапила смртта, обично содржат индиции за тоа кој е починатиот.
Вториот начин опфаќа случаи каде што податоците пред смртта (ante mortem) не постојат и немаме индиции за можна идентификација. Во тој случај, форензичкиот стоматолог ги комплетира посмртните (post mortem) податоци, добивајќи ги индивидуалните карактеристики на личноста, заради компарација со претсмртните податоци. Овој процес се нарекува дентално профилирање „post mortem“. Информациите добиени со овој процес ќе овозможат пофокусирано пребарување на податоците пред смртта. Со денталното профилирање „post mortem“, вообичаено се добиваат податоци за возраста на починатиот, неговото потекло, полот и социо-економскиот статус. Во некои случаи, може да се обезбедат дополнителни информации кои се однесуваат на неговото занимање, диететските навики, вообичаеното однесување и понекогаш присуството на одредени системски заболувања.
Телата на жртвите од пожар, насилни криминални активности, тешки сообраќајни несреќи и сл. можат да бидат изобличени до таа мера што идентификацијата од страна на најблиската фамилија не е возможна, ниту пак е пријатна. Кај луѓето што се починати веќе подолг временски период пред да бидат откриени, и оние кои се пронајдени во вода, визуелната идентификација е невозможна. Исто така, денталната идентификација има пресудна улога и при природните непогоди и во случаи на авионски несреќи каде што има голем број жртви. Во овие ситуации поради недостигот на компаративна анализа на отпечаток од прстите, денталната идентификација останува да биде главна постапка за одредување на идентитетот на жртвите.
На што се заснова форензичката идентификација и употребата на ДНК?
Д-р Спиров: Форензичката идентификација се заснова врз пронаоѓање на разлики помеѓу различни лица. Овие разлики се јавуваат во различни форми, како: разлики во изгледот на лицето, во структурата на ушната школка, во структурата на ретиналните артерии, во бојата на косата, разлики во висината, итн. Некои варијации се уникатни, а некои не се.
Забалото се користи за идентификација токму поради тоа што тоа е различно и строго индивидуално за секој поединец. Исто така, ДНК молекулата е уникатна за секоја индивидуа, освен кај еднојајчаните близнаци.
Полиморфизмите можат да бидат стекнати или наследени. Хируршката лузна е очигледен пример на стекнат полиморфизам. Повеќето стекнати карактеристики што се користат за идентификација, може да се променат со текот на времето, на пример стоматолошкиот дентален статус може да се промени со текот на времето. Полиморфизмот во молекулата на ДНК е основа за сите наследени карактеристики и тој не се менува во текот на целиот живот кај индивидуата.
Најсовремена и денес најчесто изведувана техника со цел одредување на идентитет, пол и возраст е изолација на ДНК. Деоксирибонуклеинската киселина претставува хемиска супстанција којашто содржи информативен код за размножување на клетките и за изградба на потребните ензими. Во секоја клетка од човечкото тело, молекулата на ДНК обезбедува еден вид компјутерска програма која ги одредува фенотипските карактеристики и многу други особености кај човекот, кои постојано се откриваат.
Молекулата на ДНК во хромозомите содржи кодирачки и некодирачки региони. Кодирачките региони се наречени гени и содржат информации што се неопходни за да може клетката да синтетизира протеини. Овие кодирачки региони зафаќаат вкупно 5% од молекулата на ДНК. Останатиот дел од молекулата на ДНК е некодирачки при што неговата функција е непозната, но е од значење за форензичката идентификација кај луѓето, затоа што во овој дел се огледува полиморфноста помеѓу луѓето. Најчест извор на ДНК за анализа се меките ткива, влакната, коските и забите.
Човечкиот организам може да се идентификува преку испитување и анализа на ДНК секвенците. Секоја клетка на една индивидуа се состои од многубројни копии на ДНК. Секое човечко суштество се карактеризира со уникатна (единствена) ДНК секвенца, поради хиперваријабилните региони на ДНК, кои се специфични за секоја личност. ДНК молекулата е изградена од четири градежни блокови наречени бази. Тие бази се: цитозин (C), гванин (G), тимин (T) и аденин (A). Според редоследот (секвенцата) на овие блокови се одредуваат генетските карактеристики на секој човек. Редоследот на базните парови (bp) во ДНК молекулата на секоја индивидуа е различен со исклучок на идентичните близнаци. Единственоста се должи на внатрешните сегменти (intron regions) на ДНК, кои се состојат од секвенци кои се од 20 до 100 bp во должина, и се повторуваат на различни локации (loci) по должината на хромозомот, како на пр. AGACTAGACATT-AGACTAGACATT, кој се нарекува секвенциски полиморфизам. Должината на полиморфизмот како AATG-AATG (двојно повторување), или AATG-AATG-AATG (тројно повторување), е наречена кратки тандем повторувачки секвенци (Short Tandem Repeats΄– STRs ), кои се користат во форензичката идентификација.
Овие повторувачки секвенци се наречени ДНК отпечатоци (DNA Fingerprints), а постапката за нивно одредување се нарекува ДНК типизирање, т.е. профилирање (DNA Profiling). ДНК профилирањето е стандардна процедура во форензичкиот систем за хумана идентификација, криминалните случаи, како и во постапките на одредување на татковството.
До неодамна се сметаше дека од забите не може да се извлече употреблива ДНК. Како науката го надмина овој проблем ?
Д-р Спиров: Човечкото тело просечно е изградено од околу 100 трилиони клетки кои потекнуваат од една клетка – зигот. Секоја клетка содржи иста генетска програма. Во хромозомите на јадрото во секоја клетка се наоѓа хемиска супстанција, деоксирибонуклеинска киселинa – ДНК, која содржи информативен код за размножување на клетките и за изградба на протеини. Бидејќи ДНК молекулата се наоѓа во јадрото на клетката, таа често се нарекува јадрена (нуклеарна) ДНК-(nDNA). Но, исто така, постои и многу мала количина на ДНК која се наоѓа во митохондриите од клетката, кои ја снабдуваат клетката со енергија и таа се нарекува митохондријална ДНК (mtDNA). Техниките на изолација на ДНК вклучуваат детекција, квантификација и анализа на ДНК од јадрото и од митохондриите. Геномичната (јадрената) и митохондријалната ДНК се два типа ДНК кои се употребуваат во форензичката наука.
Јадрената (нуклеарната) ДНК се наследува од обата родители, и од таткото и од мајката. Таа се наоѓа во јадрото на секоја клетка во човечкиот организам и претставува најдобар извор за испитување на ДНК во повеќето форензички случаи. Забите се извонреден извор на геномична ДНК.
Митохондријалната ДНК (mtDNA) е друг тип материјал кој се наследува само од мајката и кој може да се употреби кога количината на екстрахираните примероци на ДНК се премногу мали или деградирани. Главната предност на mtDNA е големиот број копии во клетката (од стотици до неколку илјади органели). MtDNA претставува 0,5% од тоталната ДНК од човечкиот организам и лесно се одвојува од геномичната ДНК.
Можете ли да ни кажете нешто повеќе за самата изолација на ДНК од забите?
Д-р Спиров: Покрај изолацијата на ДНК од влакното, коските, исушеното меко ткиво, забите даваат најдобро искористлива ДНК за идентификација, поради тврдото дентално ткиво, кое физички ја заштитува пулпата. Најчесто ткиво кое се користи за изолација на ДНК е мекото ткиво (пулпата), кое, всушност, е сврзно ткиво составено од клетки (одонтобласти, фибробласти, ендотелијални клетки, периферни нерви, недефинирани мезенхимални клетки, макрофаги и лимфоцити). Пулпата е најлесна за подготовка и анализа. Меѓутоа, во случаи на ендодонтски третиран заб, каде што е отстранета пулпата, екстракција на ДНК се прави од калцифицираните ткива и тоа чисто од дентинот или од дентинот и цементот заедно преку процедура на мелење со што се добива прашеста материја. Потоа се прави изолација и од периодонталните влакна и прикрепените коскени фрагменти. Целуларниот цемент го покрива најапикалниот дел од коренот на забот и во него има многубројни лакунарни простори (цементни корпускули) исполнети со цементоцити, кои поради анатомската позиција се најмалку изложени на надворешни влијанија, особено на хемиските процеси – оксидација и бактериска деградација. Дентинот се состои од целуларни продолжетоци (Томасови влакна) коишто се богати со митохондрии. Поради тоа, прашината добиена од дентинот е богат извор на mtDNA.
За крај, што можеме да заклучиме од целиот Ваш труд ?
Д-р Спиров: Можеме да заклучиме дека забите обезбедуваат ткиво за анализа кое преживува за подолг временски период и под различни услови, и претставува одличен материјал кој може да биде употребен во постапка на хумана идентификација преку анализа на ДНК фрагментите.
