Пишува: Александра Стојановска/saska@panacea.mk
Последните податоци од Институтот за јавно здравје, покажуваат дека осум лица починале од грип минатата недела. Починатите се на возраст од 12 до 70 години и повеќето имале претходни заболувања, коморбидитетни состојби, дијабетес, коронарни и кардиовскуларни болести. Според надлежните, петмина од починатите се од Скопје, а по еден од Кавадарци, Охрид и Делчево. За тоа што претставува инфлуенцата, кои се клучните факти за ова заболување и како се спроведува превенцијата, разговараме со прим. д-р Гордана Кузмановска, епидемиолог и раководител на Секторот за контрола и превенција на заразни болести при Институтот за јавно здравје на Р. Македонија.
Какво заболување претставува инфлуенцата?
Прим. д-р Кузмановска: Инфлуенцата е едно од најнепредвидливите заболувања со потенцијал да предизвика несогледливи штетни последици, пред сe по здравјето на луѓето, но и големи штети од социјално-економски аспект. Нејзиниот постојан потенцијал да предизвикува глобални епидемии или пандемии на грип, претставува еден од најголемите светски предизвици во однос на заразните болести. Пандемиите се случуваат кога се појавуваат нови вируси на инфлуенца, различни по своите антигени или генетски карактеристики, кои можат лесно да ги инфицираат луѓето и да се шират од човек на човек на ефикасен и одржлив начин. Хуманата популација може да има мал или никаков имунитет кон новиот вирус причинител на пандемија, па последиците да бидат сериозни.
Четири пандемии на грип се случија во минатиот век – во 1918, 1957, 1968 и 2009 година. Пандемијата од 1918 година беше најтешка, со по некои проценки до 50 милиони жртви ширум светот. Сепак, оваа и другите неодамнешни пандемии на инфлуенца ја илустрираат не само опасноста од ова заболување, туку и неверојатните исчекори напред во подобрувањето на научната и јавно-здравствената инфраструктура кога зборуваме за инфлуенца. Денес имаме алатки за навремено откривање и спречување на ширењето, дијагностицирање и третман на заболувањето, преку заедничките оперативни и акциони Планови и Програми за справување и одговор кон инфлуенцата на глобално, регионално и национално ниво.
Слободно може да се каже дека денеска светот ги користи своите расположливи ресурси и научна експертиза за да одговори адекватно на континуираната закана од инфлуенцата и товарот што таа го носи.
Што претставува сезонската инфлуенца?
Прим. д-р Кузмановска: Ова се некои клучни факти:
- Сезонската инфлуенца е акутна вирусна инфекција која лесно се шири од човек на човек.
- Вирусите на сезонска инфлуенца циркулираат ширум светот, подеднакво зафаќајќи ги сите возрасни групи.
- Во регионите со умерена клима, сезонските епидемии настануваат главно во текот на зимата, додека во тропските региони сезоноста на инфлуенцата е помалку очигледна и епидемии можат да настанат долж целата година.
- Сезонскиот грип е сериозен јавно-здравствен проблем, кој предизвикува тешки форми на заболување и смрт кај високо-ризичните популации.
- Епидемиите на грип го земаат економскиот данок преку загубена продуктивност на работната сила и оптоварување на здравството.
- Вакцинацијата против грип е најефикасната мерка за превенција на заболувањето.
- За третман на грипот достапни се антивирални лекови.
Значењето на грипот е од аспект на нарушување на здравјето на популацијата (голем број на заболени и регистрирање на смртни случаи), од аспект на економскиот импакт (загуба на работни часови, намалување на продуктивноста, апсентизам во образовните институции), но и преоптовареност и зголемување на трошоците на здравствените и социјалните сервиси.
Се проценува дека во епидемиите на годишно ниво во светот, околу 3-5 милиони луѓе заболуваат од сериозни облици на грип со компликации, со околу 290.000 до 650.000 случаи кои завршуваат со смртен исход, асоциран со грип.
Колку типови на инфлуенца вируси постојат?
Прим. д-р Кузмановска: Постојат 4 типа на инфлуенца вируси, и тоа тип A, B, C и D. Вирусите на инфлуенца од типот А и B најчесто циркулираат во хуманата популација и предизвикуваат сезонски епидемии. Познат е фактот дека само вирусите од тип А имаат потенцијал да предизвикуваат пандемии, кои во просек се јавуваат на секои 10-40 години.
- Вирусите на грип од типот А се дополнително класифицирани во подтипови според комбинациите на двата површински протеински антигени – хемаглутинин (HА) и невраминидаза (NА). Историски, најчесто циркулирале подтипот А(Н1N1) и А(Н3N2) вирусите на инфлуенца. А (Н1N1)pdm09 го означува вирусниот подтип кој ја предизвика пандемијата во 2009 година.
- Вирусите на грип од тип B не се класифицираат во подтипови, но можат да се поделат на лози/линии. Во моментов циркулирачки вируси од тип B припаѓаат на линијата B/Yamagata и B/Victoria. Тип B вирусните инфекции обично се јавуваат во поблага форма.
- Вирусот на грип од типот С ретко се јавува кај луѓе и не е од важност за јавното здравје.
- Вирусите на грип тип D првенствено предизвикуваат болест кај говедата.
Познат е фактот дека вирусите на грип се биолошки многу променливи, најчесто поради генетските вкрстувања помеѓу разните соеви, вклучувајќи ги и вирусите на грип од анимално потекло. Експертите сметаат дека вирусите кои се патогени за животните/птиците можно е да претрпат одредени антигенски/генетски измени и да се приспособат на човечката популација, односно во одредени услови да ја “прескокнат” бариерата животно-човек, здобивајќи се со способност за брзо ширење и предизвикување на болест кај човекот. На овој начин вообичаено настануваат пандемиите, кога човекот е соочен со нови, дотогаш непознати вируси кои не ги препознава и кон кои нема имунитет.
Како се шири ова заболување, колку трае инкубацијата и кој се може да биде засегнат од него?
Прим д-р. Кузмановска: Инфлуенцата е акутно заразно заболување кое се шири директно од човек на човек главно преку Fluge-овите капки (воздушно-капков пат), или индиректно преку контакт со респираторни секрети од инфицирано лице со кои се загадени неговите раце, околните површини и предмети. Епидемиолошки, од голема важност е престојот во затворени средини, каде поради густината на сместувањето или спецификите на популацијата која престојува во нив (детски градинки, училишта, установи за згрижување на стари и/или болни лица / лица со инвалидитети / ментални нарушувања и сл.) инфлуенцата лесно и брзо се шири.
Периодот на инкубација може да биде од еден до 4 дена, но најчесто е 2 дена. Во најголем број на случаи, вирусот е присутен во носот и грлото еден ден пред појава до 4-5 дена после појава на симптомите, кога инфицираното лице е заразно за околината.
Сите возрасни групи можат да бидат засегнати, но постојат групи кои се изложени на поголем ризик од другите (т.н. ризични популации). Во однос на возраста, тоа се повозрасните лица над 65 години и децата на возраст до 5 години. Лица со поголем ризик од сериозно заболување и компликации се исто така и бремените жени, лица со хронични медицински состојби (белодробни, срцеви, бубрежни, метаболни, невро-развојни, хепатални или хематолошки заболувања) и лица со имуносупресивни состојби (лица на хемотерапија или стероиди, малигнитети, ХИВ/СИДА).
Здравствените работници се исто така во висок ризик за стекнување на инфекција, заради зголемена изложеност на вирусот на инфлуенца и ризик понатамошно ширење во текот на секојдневната работа.
Каква е клиничката слика на заболувањето од инфлуенца?
Прим. д-р Кузмановска: Заболувањето од инфлуенца варира во ранг од благи инфекции до тешки форми на заболување и смрт. Поретко, кај дел од инфицираните лица болеста може да помине и асимптоматски (некои студии укажуваат на процент кој се движи од 20-30%).
Инфлуенцата се карактеризира со ненадеен почеток со висока температура, сува, непродуктивна кашлица, главоболка, болки во мускулите и зглобовите, општа малаксаност, истоштеност, црвено и болно грло, гребење во грлото и знаци на ринитис.
Најголем број од заболените се опоравуваат за околу една недела од почетокот на болеста, без потреба од медицински третман.
Кај доенчиња и помали деца, како и кај другите, погоре споменати ризични популациони групи, грипот може да биде сериозно заболување. Кај овие лица, инфекцијата со вирусот на грип може да доведе до влошување на постоечката болест и појава на бројни компликации – најчесто примарна вирусна пневмонија, но и секундарни бактериски пневмонии/бронхопневмонии, синузити и отити и чести смртни завршетоци.
Како се потврдува болеста, потребно ли е да се направат одредени испитувања?
Прим. д-р Кузмановска: За потврдување на дијагнозата на грип се користат различни микробиолошки лабораториски методи. Резултатите од тестот се важни за донесување на одлука за адекватна терапија на болниот, или за утврдување на циркулирачките вируси на почетокот на епидемијата или сезоната. Во време кога грипот е веќе широко распространет во заедницата и има лабораториска потврда, не е неопходна лабораториска дијагноза на секој поединечен случај, туку дијагнозата се поставува врза база на клинички знаци и симптоми. Меѓутоа, за време на ниска активност на вирусот на грип и надвор од епидемии, инфекцијата со други респираторни вируси (риновируси, RSV, параинфлуенца, аденовируси), исто така може да се презентираат како болест слична на инфлуенца (ILI) што ја отежнува клиничката диференцијација на грипот од други патогени. Лабораториска потврда на вирусот на инфлуенца од соодветни респираторни примероци (брис од нос и грло, назални и назофарингеални секрети, трахеален аспират или испирок), најчесто се прави со директна детекција на антигени, изолација на вирусот или откривање на РНК специфична за вирусот на инфлуенца, со примена на реверзна транскриптаза-полимераза верижна реакција (RT-PCR). Брзи дијагностички тестови за инфлуенца (Rapid tests) со пониска сензитивност, главно се користат во клинички услови, за ориентациона дијагностика. Серолошката дијагностика на грип има ограничено значење и речиси не се перформира.
Што подразбира лекувањето, односно терапијата за инфлуенца?
Прим. д-р Кузмановска: Пациенти со некомплицирана сезонска инфлуенца: Пациентите кои не се висок ризични треба да се третираат со симптоматски третман и се препорачува изолација со цел да се минимизира ризикот ширење на инфекцијата. Пациентите со висок ризик за развој на тешка или комплицирана болест треба да се третираат со антивирусни лекови, освен симптоматската терапија.
Пациенти со тешки или прогресивни клинички болести поврзани со сомнителна или потврдена инфекција со вирусот на инфлуенца треба да се третираат со антивирусни лекови – инхибитори на неураминидаза што е можно поскоро, идеално – во рок од 48 часа по почетокот на симптомите, со цел максимизирање на терапевтските придобивки.
Се препорачува третман од најмалку 5 дена, но може да се продолжи се додека не се постигне задоволително клиничко подобрување.
Тековната резистенцијата кон амантадин и римантадин, ги прави овие лекови непожелни за третман против инфлуенца. СЗО мрежата за следење и одговор на инфлуенца ја следи отпорноста на вирусите на инфлуенца кон антивирусните лекови за да обезбеди навремени упатства за антивирусна употреба при клиничкиот менаџмент и потенцијална хемопрофилакса.
Која е најефикасната превенција?
Прим. д-р Кузмановска: Најефективен начин за превенција од грип е вакцинацијата. Безбедна и ефикасна вакцина против грип е достапна и успешно се употребува повеќе од 60 години. Имунитетот после вакцинација се “троши” со тек на времето и затоа се препорачува вакцинација секоја година. Поради непостојаната природа на вирусот на инфлуенца, Глобалната мрежа за следење и одговор на грип на СЗО преку националните и СЗО-регионалните центри за грип во светот, континуирано ги следи вирусите на инфлуенца кои циркулираат кај луѓето и го ажурира составот на вакцините против инфлуенца два пати годишно. До сезоната на грип 2013-2014 препораките се однесуваа на тритипна вакцина против грип која содржеше два подтипа од вирусот на грип А и еден вирус на грип од типот В. Почнувајќи од сезоната 2013-2014, се препорачува употреба на тетравалентни вакцини, кои вклучуваат втора линија на инфлуенца В-вирусот како дополнување на тривалентните вакцини, со цел обезбедување на посеопфатна заштита од инфлуенца В вирусни инфекции.
Голем број инактивирани вакцини против инфлуенца, како и рекомбинантни вакцини се достапни во форма на инекции за интрамускулна или длабоко субкутана апликација. Постои и жива, атенуирана вакцина против грип која е достапна во вид на спреј за нос.
Во светот, најчесто користени се инактивираните (мртви) вакцини против грип. Вакцината има највисока заштитна моќ кога се совпаѓа со вирусните подтипови кои циркулираат во дадена сезона. Кај здрави, возрасни лица, вакцината против грип обезбедува заштита дури и кога циркулирачките вируси не се совпаѓаат идеално со вакциналните вируси (70-90%). Меѓутоа, кај постарите лица, вакцинацијата против грип може да биде помалку ефикасна во спречувањето на болеста (60%), иако значително ја намалува сериозноста на болеста и инциденцата на компликации и смртни случаи (80%). Вакцинацијата е особено важна за луѓето припадници на високо-ризичните популациони групи, но и за луѓето кои живеат или се грижат за нив.
СЗО препорачува годишна вакцинација за т.н. ризични популациони групи: бремени жени во која било фаза од бременоста, деца на возраст помеѓу 6 месеци и 5 години, постари лица (на возраст над 65 години), лица со хронични медицински состојби и здравствени работници.
Секогаш треба да се има во предвид фактот дека вакцината против грип не штити од други респираторни вируси кои предизвикуваат заболувања слични на грип, туку е строго типски специфична и штити само од инфекции предизвикани од вируси на инфлуенца кои се содржни во вакцината.
Во Република Македонија, вакцината против грип е незадолжителна вакцина и се дава на доброволна база, по клинички и епидемиолошки индикации. Против грип е пожелно да се вакцинираат сите луѓе кај кои не постојат контраиндикации за вакцинација. Категоријата ризични популации не се разликува од онаа препорачанаа од страна на СЗО.
Постојат и други категории на население кои треба кои треба да имаат приоритет за вакцинација против грип, поради професионална изложеност и можност да го шират заболувањето, каде пред се спаѓаат здравствените работници, а потоа и лицата вработени институциите кои се од витален карактер за функционирање на државата (полиција, војска, погранични служби, пожарникари, комунална хигиена и водоснабдување, снабдување со електрична енергија, телекомуникации и сл.).
Како и сите други лекови и биолошки препарати и оваа вакцина може да даде несакани реакции после вакцинација. Тоа се најчесто благи, локални реакции – болна осетливост, црвенило и оток на местото на убодот. Во ретки случаи може дададе и системски реакции – покачена телесна температура, треска, главоболка, мускулни болки, малаксаност или гадење, но и овие симптоми траат кратко и се губат во рок од 24-48 часа.
Вакцината против грип е контраиндицирана кај лица кои имаат алергија на некоја од состојките на вакцината, или имале тешка, живото-загрозувачка алергиска реакција на претходна доза од вакцината.
Како мртва вакцина која не содржи цели вируси, не постои опасност вакцинираното лице да заболи од грип, ниту вакциналниот вирус да го пренесе на друго лице. Живата, атенуирана вирусна вакцина нема широка примена. Индицирана е за здрави лица, не постари од 50 години и не помали од 2 години, ниту на бремени жени.
Општите превентивни мерки важат за сите акутни респираторни заболувања и треба се применуваат во текот на целиот зимски период:
- Да се избегнува собирање и престој во простории со голема густина на престој, како и близок контакт со луѓе кои имаат симптоми на грип
- Често миење на рацете, добра респираторна хигиена, да се избегнува допирање на очи, нос и уста
- Да се загреваат и често да се проветруваат просториите за престој
- Препорачливо е топло, слоевито облекување, топли бањи, земање топли напитоци, свежи продукти богати со витамини и минерали (овошје,зеленчук, цедени сокови).
- Зајакнување на имунитетот преку здрава исхрана, физичка активност, добар сон и одмор и намалување на стресот.
- Во услови на епидемија на грип, во болничките установи е потребно да се ограничат или забранат посетите на болните, а болничкиот персонал и другиот здравствен персонал во здравствените установи строго да се придржува до практиките на спречување на интрахоспиталното ширење на инфлуенцата.
