ПИШУВА:
Катерина Шекеровска – Димовска
„Живееме во време на ментална пандемија. Психодемија на национално и глобално рамниште, со изразена продукција на ментални нарушувања. Депресија на колективно и индивидуално ниво која подеднакво атакува на сите генерации“, вели д-р м-р Вера Јовановска-Типко, психијатар, когнитив бихејвиор психотерапевт. „Индивидуата ги чувствува симптомите подолг временски период, не ретко ги потиснува или безуспешно се бори со нив, а често, донесувањето одлука да се побара помош од психијатар и да се прифати дијагнозата е најтешкиот чекор. Не ретко последиците од менталното нарушување знаат да бидат и пофатални од оние кои произлегуваат од физичките болести. Затоа грижата за менталното здравје исто како и за физичкото, треба да биде континуирана, а при појава на проблеми навремено да се побара стручна помош“, потенцира д-р м-р Јовановска-Типко.
Се проценува дека 3,8 % од населението се соочува со депресија, вклучувајќи 5 % од возрасните (4 % кај мажите и 6 % кај жените) и 5,7 % од возрасните постари од 60 години. Приближно 280 милиони луѓе во светот имаат депресија, според СЗО. Оваа бројка е веројатно уште поголема бидејќи не секој што има депресија добива официјална дијагноза. Дополнителен проблем направи и пандемијата COVID-19 која предизвика зголемување од 25 % на преваленцата на анксиозност и депресија ширум светот. Дали Македонија ги следи светските трендови кога станува збор за депресијата и која возрасна популација е најзасегната?
Д-р м-р Јовановска-Типко: Секако дека COVID-19 пандемијата предизвика дополнителен цивилизациски потрес со бројни „афтер шок“ ментални ефекти кои долго ќе се чувствуваат. Живееме во време на ментална пандемија. Психодемија на национално и глобално рамниште, со изразена продукција на ментални нарушувања. Депресија на колективно и индивидуално ниво која подеднакво атакува на сите генерации. За жал, бележиме експоненцијален тренд на ментални нарушувања особено кај адолесцентната популaција или т.н. генерација Z (помеѓу 19 и 24 години).
Од таму, со право Светската здравствена организација проценува дека до 2030 година депресијата ќе биде втора најчеста причина за болести и прерана смрт.
Секој од нас одвреме-навреме се соочува со чувства на тага, безнадежност, особено по големи животни транзиции, семејни проблеми, финансиски потешкотии-губење на работата, загуба на драга личност. Меѓутоа, кога овие чувства ќе натежнат и ќе бидат придружени со други симптоми како што се промени во телесната тежина, несоница или пак, претерано спиење, кои засегаат во нашето секојдневно функционирање и извршување на обврските, тогаш можно е да се работи за депресија. Како започнува депресијата?
Д-р м-р Јовановска-Типко: Клиничката депресија не е само тага. Не е ни минлива состојба на нерасположение. Таа претставува сосема поинаква ментална состојба, односно долготраен процес. Биопсихосоцијално нарушување или болест со генетски, биолошки и социјални карактеристики која треба да се лекува. Во нејзиниот развој може да бидат вклучени различни фактори како на пример, хемиски дисбаланс на невротрансмитерите, генетската предиспозиција, стресните настани, хронични медицински состојби, употреба на психоактивни супстанци и др.
Антидепресиви се користат за лечење и редукција на симптомите на менталното нарушување при што во голема мера се зголемува функционалноста на индивидуата. Треба да се истакне дека тие се група лекови кои не создаваат зависност
Промената на расположението може да се развива постапно и стихијно, како темен облак кој надвасува, некогаш и без видлива причина за поединецот. Симптомите варираат во зависност од типот на депресија. Траат во континуитет најмалку две недели при што постапно добиваат на интензитет. Истовремено доаѓа до намалување на функционалноста на индивидуата во сите сегменти на секојдневието. Во менталната слика доминира намалено расположение, тага, празнина, безнадежност, безволност, замор, психомоторен немир и вознемиреност, промени во апетит и сон, намален фокус и концентрација, негативна обоеност на мисловниот процес. Состојби кои можат да водат и во насока на суицидални тенденции.
Индивидуата ги чувствува симптомите подолг временски период, не ретко ги потиснува или безуспешно се бори со нив. Често, донесувањето одлука да се побара помош од психијатар и да се прифати дијагнозата е најтешкиот чекор.
Во менталната слика доминира намалено расположение, тага, празнина, безнадежност, безволност, замор, психомоторен немир и вознемиреност, промени во апетит и сон, намален фокус и концентрација, негативна обоеност на мисловниот процес. Состојби кои можат да водат и во насока на суицидални тенденции
Од клучно значење при дијагностицирање на депресија е да се исклучат други состојби на менталното здравје кои може да имаат слични симптоми, како биполарно растројство, шизофренија или други психотични нарушувања, но и нарушување на работата на тироидната жлезда, кое има слични симптоми. Кои дијагностички критериуми треба да бидат исполнети за една личност да добие официјална дијагноза депресија?
Д-р м-р Јовановска-Типко: Депресијата може да се појави во различни форми. Најчести видови на депресија се: големо депресивно растројство или т.н. клиничка депресија, дистимија (хронично депресивно растројство), постпартална депресија, депресивни епизоди во склоп на биполарно нарушување, депресија и болести на зависност и др. Не ретко таа е пропратна дијагноза на други психички и медицински состојби како што се кардиоваскуларни заболувања, невролошки болести, болести на ендокриниот систем, онколошки заболувања и др.
Клиничката депресија не е само тага. Не е ни минлива состојба на нерасположение. Таа претставува сосема поинаква ментална состојба. Биопсихосоцијално нарушување или болест со генетски, биолошки и социјални карактеристики која треба да се лекува
Сето ова ја прави дијагностичката процедура комплексна и тешка. Затоа во поставување на адекватна дијагноза неопходна е диференцијална дијагностика направена од стручно лице кое е квалификувано во областа на психијатријата. Во проценката се користат главните дијагностички критериуми опишани во меѓународно прифатените класификации на ментални нарушувања (ICD, DSM).
Токму затоа психијатарот, при поставување на правилна дијагноза секогаш треба да користи мултидисциплинарен пристап, кој вклучува медицинска анамнеза на пациентот, дополнителни хормонални и клинички параметри, невропсихолошки и психометриски тестови, како и други психофизиолошки процедури. Дијагнозата на менталните нарушувања е сложен процес за кој е потребно знаење, време, опсервација, терапевтски вештини и соодветно практично искуство.
Според Американската психијатриска асоцијација, 80 % до 90 % од луѓето кои примаат третман за депресија на крајот имаат олеснување на нивните симптоми. Меѓутоа, со оглед на сложеноста на депресијата, може да биде потребно време за да се одреди ефективна стратегија за третман. Кој е најефикасниот третман за лекување на депресија?
Д-р м-р Јовановска-Типко: Третманот на депресијата претставува вистински професионален предизвик. Тоа подразбира избор на ефикасен третман кој прилагоден на индивидуата дава долгорочен бенефит. За лекување на депресијата постојат научно докажани ефикасни третмани како што се фармакотерапијата (медикаменти), специфичните структурирани психотерапии (како на пример, когнитивна бихејвиор психотерапија), како и други соматски интервенции.
Кога станува збор за психофармакотерапијата, третманот подразбира употреба на медикаменти, познати како антидепресиви. Постојат различни видови групи на антидепресиви со различен механизам на делување. Најчесто употребувани се: SSRI антидепресиви FLUNISAN (Fluoxetine), Escitalopram, Paroxetine, SIDATA (Sertralinе)…, SNRI антидепресиви TAITA (Duloxetine), Venlafaxine…, други атипични антидепресиви (Mirtazepine, Bupropion…), трицикличните антидепресиви и сл. Изборот на видот на антидепресивот го прави психијатарот согласно поставената дијагнозa и диференцијално дијагностичката проценка. Во зависност од дијагнозата освен антидепресиви, третманот може да вклучува и други видови лекарства.
Во мојата пракса, третманот кој вклучува комбинација на фармакотерапија со когнитивна бихејвиор психотерапија дава најдобра ефикасност и најдолготрајни резултати.
Соодветен, ефикасен третман значи персонализиран, индивидуален пристап кон секој пациент. Какви резултати дава персонализираниот тераписки третман на депресија?
Д-р м-р Јовановска-Типко: Персонализираниот психијатриски третман овозможува идентификација на индивидуалните ризик фактори кои доведуваат до вулнерабилност за развој на ментални нарушувања. Притоа се земаат предвид и физичките болести, доколку такви постојат. Се прави персонална формулација на целокупната психофизичка состојба со цел да се овозможи правилна проценка и соодветен третман според медицина базирана на докази. Целта е да се зголеми ефикасноста на третманските интервенции (фармакотерапија, психотерапија и др.), а да се намалат несаканите ефекти согласно индивидуалните карактеристики на пациентот. Според истражувањата и праксата ваквиот третман дава висока ефикасност, односно 70 до 90 проценти од пациентите имаат значајна редукција на симптомите, со што се подобрува функционалноста и квалитетот на животот.
За лекување на депресијата постојат научно докажани ефикасни третмани како што се фармакотерапијата (медикаменти), специфичните структурирани психотерапии (како на пример, когнитивна бихејвиор психотерапија), како и други соматски интервенции. Во мојата пракса, третманот кој вклучува комбинација на фармакотерапија со когнитивна бихејвиор психотерапија дава најдобра ефикасност и најдолготрајни резултати
Депресијата честопати има мешана слика, односно се јавува заедно со други коморбидитети. Каков е пристапот во тој случај?
Д-р м-р Јовановска-Типко: Во праксата многу често се среќава депресијата да е поврзана или придружна состојба на други ментални нарушувања т.н. коморбидитети, при што најчести се анксиозните нарушувања, опсесивно-компулсивното нарушување, социјалната анксиозност, пострауматските стресни нарушувања, болестите на зависност како на пример, депресија и злоупотребата на психоактивни супстанци (т.н. дуална дијагноза).
Најновите истражувања базирани на невробиолошки методи, покажуваат често преклопување и меѓусебна интеракција во психијатриските дијагнози. Токму затоа, правилна диференцијална дијагноза на депресијата и придружните ментални нарушувања овозможува попрецизен фармаколошки третман и избор на соодветни психотерапевтски интервенции.
Дали продолжената употреба на антидепресиви создава зависност и дали мора да се зголемува дозата со тек на времето?
Д-р м-р Јовановска-Типко: Ова е едно од најчесто поставуваните прашања од страна на пациентите. Антидепресиви се користат за лечење и редукција на симптомите на менталното нарушување при што во голема мера се зголемува функционалноста на индивидуата. Треба да се истакне дека тие се група лекови кои не создаваат зависност. Се ординираат не само во третманот на депресија, туку и при други ментални и психосоматски нарушувања како на пример, анксиозните нарушувања, ОКР, ПТСД, нарушувања во исхраната и др. Дозата се прилагодува и по потреба зголемува согласно индивидуата со цел постигнување оптимална терапевтска ефикасност.
Депресијата е ризик фактор, но некогаш може да биде и продром во деменција. На кој начин се поврзани депресијата и деменцијата?
Д-р м-р Јовановска-Типко: Истражувањата во областа на генетиката, невропсихологијата, а и клиничката пракса покажуваат дека постои интеррелација помеѓу депресијата и деменцијата. Депресијата може да се јави во форма на продром, но и често како коморбидитет на деменцијата. Невропсихологијата укажува дека депресијата може да биде и реакција на раните знаци за когнитивен дефицит. Неефективно третирана депресија може да ја влоши биологијата на деменцијата, потенцијално забрзувајки ги симптомите и зголемувајќи ја стапката на функционалано опаѓање. Во вакви случаи, третманот треба да биде двојно насочен, како во изборот на медикамент за депресијата, така и во изборот на соодветно лекарство за деменцијата, како на пример, donepezil (TREGONA) и други.
Ако не се лекува, депресијата може да има катастрофални ефекти. Кои се можните последици и како да се однесуваме со лице кое страда од депресија?
Д-р м-р Јовановска-Типко: Лицето што чувствува мака треба да каже, а околината треба да го разбере и да го охрабри да се обрати за стручна помош. Никој не е имун на депресија. За колективен и индивидуален бенефит потребно е дестигматизација и отворено говорење за менталните нарушувања.
Нелекуваната депресија многукратно ја намалува функционалноста на индивидуата во сите сегменти од секојдневието. Таа ја намалува работоспособноста, продуктивноста, ги нарушува семејните релации. Влијае и на севкупното физичко здравје при што претставува сериозен ризик фактор и за други заболувања. Секако најголем ризик претставуваат суицидалните тенденции.
Не ретко последиците од менталното нарушување знаат да бидат и пофатални од оние кои произлегуваат од физичките болести. Затоа грижата за менталното здравје исто како и за физичкото, треба да биде континуирана, а при појава на проблеми навремено да се побара стручна помош.
