Пишува: Прим. д-р Мери Бошковска
психијатар за деца и млади
Живееме во време на информатички подем, опкружени сме со електронски уреди: телевизори, компјутери, лаптопи, мобилни телефони, видеоигри, таблети… Овие технологии станаа секојдневно присутни во нашите животи и ги користат и возрасните и децата. Светот во кој растат денешните деца многу се разликува од оној во минатото. Електронските уреди се нивно секојдневие и децата едноставно се окупирани со нив. Тие нудат многу можности за забава, игра, развиваат одредени вештини, овозможуваат достапност до информации, дружење, но може да донесат и многу ризици доколку времето поминато пред нив е долго. Поради тоа е воведен поимот screen time (што значи време поминато пред екрани),односно севкупното време поминато пред некој од овие екрани, без разлика дали е тоа телевизор, компјутер, лаптоп, мобилен.
ПРЕД ЕКРАНИТЕ СЕ УШТЕ ОД НАЈМАЛА ВОЗРАСТ
Има истражувања во светот колку време децата минуваат пред екрани и какви последици тоа може да има врз развојот доколку се користат без контрола. Резултатите укажале дека предучилишните деца поминуваат од 2 до 7 часа дневно, просечно 2-2,6 часа, или секое второ дете од 2 до 4 години користи Интернет во 50 отсто од случаите. Малите деца секојдневно гледаат цртани или анимирани филмови, играат игри на таблетите или на мобилните телефони. Некои родители ги оставаат своите деца уште од 6-7 месеци пред телевизорот, притоа завршувајќи свои работи или „го купуваат својот мир“. Притоа детето уште од најрана возраст гледа во екранот на кој му се менуваат бои и слики, без да има некоја корист од тоа. Родителите можеби не знаат или не помислуваат на последиците.
ПРОБЛЕМИ СО ГОВОРОТ
Мозокот на малите деца најбрзо се развива во првите три години од животот и во овој период е многу важна интеракцијата и стимулацијата на детето со околината, поконкретно со родителите преку раното емоционално приврзување. И говорот се стимулира на овој начин, детето гледа, слуша и реагира додека му се зборува, имитира звуци, препознава предмети, покажува тоа што го сака.
Околу 50-60 отсто од говорно-јазичните нарушувања кај предучилишните деца може да бидат резултат од долгото време поминато пред екраните кога детето слуша туѓ јазик, најчесто англискиот, кој почнува и да го зборува, при што мајчиниот јазик побавно се развива или неправилно се изговараат поединечни гласови, што подоцна со започнување на школувањето ќе резултира со тешкотии во учењето.
Од преостанатите проблеми кои може да се сретнат во овој период се хиперактивноста и проблемите со вниманието кои може да бидат застапени од 3 до 10 проценти. Стручните лица укажуваат дека до втората година децата не треба да бидат изложени на каков било мал екран, а тоа се препораките и на Американската педијатриска асоцијација.
ОПАСНА ЗАВИСНОСТ ОД ВИДЕОИГРИ
Истражувањата укажуваат дека училишните деца поминуваат и до седум часа пред екраните, тие играат игри кои најчесто се преполни со насилство, пукање, борби, со што децата се вовлечени во виртуелен свет и со часови се пред компјутерите. Некритичното седење пред екраните може да доведе до зависност од видеоигри, што може да има непосредни и далекосежни последици по психичкото здравје. Доколку детето е незаинтересирано да се дружи со децата, одбива да игра, да се шета, има слабо внимание, незаинтересирано е за учење, станува раздразливо и бесно кога се ограничува или кога родителите го одделуваат од компјутерот, тогаш може да констатираме дека постои зависност од видеоигри. Стручните лица тврдат дека видеоигрите создаваат зависност и овие проблеми кај децата треба сериозно да се сфатат. Доколку родителите забележат некои од овие промени во однесувањето кај нивното дете, добро е навреме да побараат помош.
ПРЕОКУПИРАНИ СО ОНЛАЈН СВЕТОТ
Во пубертетот и во адолесцентниот период овие технологии стануваат уште поприсутни. Децата и во овој период гледаат разни видеа, играат игри, пребаруваат информации, учат, комуницираат преку социјалните мрежи… Опасноста од Интернетот во овој период произлегува од изложувањето на адолесцентот на непримерни содржини или на електронско насилство (syber bullying) меѓу врсниците кога преку социјалните мрежи се шират информации, вистинити или лажни, и на поединецот може да му се нанесува штета. И во овие случаи родителите честопати не се свесни што прават децата, какви пораки пишуваат, што сликаат, каде ги испраќаат, бидејќи или немаат време или не помислуваат на можните ризици. Многу од родителите поради сопственото незнаење и неискуство од областа на компјутерите се чувствуваат несигурно и беспомошно и не знаат како да постапат. Децата што деноноќно сурфаат на Интернет, играат игри или се на социјалните мрежи со текот на времето стануваат незаинтересирани за училиштето и за учењето, имаат проблем со спиењето, концентрацијата и помнењето, одбиваат да одат на училиште. Причината за тоа е во немотивираноста, незаинтересираноста и недостигот од волја за учење, но исто така може да биде и бегство од некои проблеми поврзани со училиштето.
РОДИТЕЛИТЕ ДА СЕ ВКЛУЧЕНИ ВО ЖИВОТОТ НА ДЕЦАТА И ДА СЕ НАЈДЕ СООДВЕТНА МЕРА
Како родителите да го регулираат времето поминато пред екраните? Важно е тие да бидат вклучени во животот на децата. Тие треба да најдат време да бидат со своето дете, а Интернетот и компјутерот не треба да бидат замена за тоа. Целосното ускратување не е решение, вистинското решение е да се најде соодветна мера. Неопходни се јасни правила за ограничена употреба на компјутерите и на Интернетот како и надгледување што детето посетува на глобалните мрежи или што прави пред компјутерот.
ИНТЕРНЕТ – АЛАТКА ЗА УЧЕЊЕ
Поставете го компјутерот во дневната, а не во детската соба за да можете да го надгледувате детето, поттикнувајте го користењето на Интернетот како алатка за учење и за дружење, а не само за игра и забава, научете го детето да не одговара на некои насилни, заканувачки или какви било сомнителни пораки. Компјутерите се потребни и не се поставува прашањето дали децата треба да ги користат, туку како да се контролира колку долго и кога треба да им се дозволи да бидат пред нив.
Колку време да се помине пред екраните?
Светската здравствена организација препорачува дека децата до 2 години не треба да користат мали екрани, а до поаѓање на училиште треба да се најмногу два часа дневно. Предучилишните деца наместо пред малите екрани е покорисно времето да го минуваат со спорт, во игротека, а пред се во спонтана, слободна и неструктурирана игра и секако во квалитетно време поминато со родителите.
