Пишува: Александра Стојановска
saska@panacea.mk
Стравот е една од основните шест човечки емоции и претставува основен елемент на нормалниот емоционален развој, но кај многу деца може да прерасне во анксиозност/напнатост или фобија/страв. Стравот претставува негативна емоција, но не смееме да го заборавиме неговото адаптивно значење за човекот. Интензивниот страв влијае детето лошо да се приспособи во средината, а кај родителите таквата состојба да предизвика загриженост и напнатост, и така сретнуваме преплашени деца и збунети родители кои бараат одговори на прашањето:,,Што се случува со нашето дете и како можеме да му помогнеме?“
Често слушаме за термините „анксиозност“ и „фобија“. Што всушност тие значат и која е разликата меѓу нив?
Прим. д-р Бошковска: Ако некој настан, личност или воопшто некој надворешен фактор претставува докажана објективна опасност, емоционалната реакција се нарекува страв (од куче, вештерки, темница…). Доколку не постои објективна опасност, реакцијата се дефинира како анксиозност/напнатост или фобија. Границата меѓу нормалниот страв и патолошката анксиозност се одредува преку тоа колку често детето споменува дека се плаши, интензитетот на стравот и колку долго трае тоа чувство.
Кои се главните причини за анксиозноста?
Прим. д-р Бошковска: Постојат две главни причини за анксиозноста: генетската предиспозиција, односно деца чии родители се анксиозни или депресивни имаат поголеми шанси да развијат вакви проблеми, како и темпераментот на детето, односно деца кои се пречувствителни, срамежливи и повлечени. Секако дека и средината во која детето расте и се развива има влијание, возрасните, односно родителите се модел преку кој детето учи како да го спознава и толкува надворешниот свет и доколку детето почувствува страв кај мама или тато, веројатно, ќе доживее иста емоција.
Кои се најчестите стравови кај децата?
Прим. д-р Бошковска: Детските стравови обично се делат во три категории: вродени стравови (кои се присутни уште од самото раѓање), развојни стравови (кои се појавуваат на одредена возраст) и стравови кои се предизвикани со некои трауматолошки искуства, односно стекнати. Еве неколку примери за вродените стравови. Сите новороденчиња и мали деца се плашат од јаки звуци, или нови и силни стимулуси, како и од механички играчки кои брзо се движат. За малите деца овие реакции значат најава за потенцијално опасна ситуација и родителите би требало постојано да имаат на ум дека бебето, или малото дете нема капацитети да се избори со пресилната стимулација и најдобро е во такви ситуации мајката цврсто и со љубов да го држи детето в раце, што ќе му влева сигурност и ќе биде утешително.
Во текот на вашата работа, за кои стравови родителите најчесто ви се обраќаат за помош, односно кои се најчестите стравови кај децата од предучилишна и од училишна возраст?
Прим. д-р Бошковска: Во втората и третата година најголем е стравот од одвојување, веројатно и потежок за разрешување. Детето развива длабока приврзаност со својата мајка, татко, својата куќа, креветче… Ако мајката мора да почне со работа, би требало жената која ќе го чува постепено да доаѓа во домот додека мајката се уште е тука и детето постепено да се зближува со неа. Сместувањето во болница на оваа возраст може за детето да биде застрашувачко искуство, бидејќи болницата за детето претставува одвојување, промена на средина и опасност од физичка болка. Поради тоа се препорачува мајката да биде покрај болното дете и тоа со себе да го понесе кадифеното мече. Присуството на мајката и благото охрабрување може да го ослободи детето од анксиозноста.
Предучилишните деца имаат и други стравови. Тие се плашат од темни соби, непознати звуци, непознати луѓе, лекари, болници, животни (особено од големи кучиња, змии), вампири, од бабарога, страшни приказни и филмови, од некои предмети (правосмукалка) и др. Но од втората до 6. година некои од стравовите постепено се намалуваат, додека може да се појават и нови. Стравот најмногу е изразен во 4. година и обично во 6. година слабее. Ќе го споменеме стравот од куче, кој често се среќава кај малите деца, при што кучето брзо се движи и може ненадејно да дојде во близина на детето и да лае. Стравот се победува со посредство на родителите, тие заедно треба да го галат малото куче и да играат со него. Кај децата може да биде присутен и стравот од смрт/загуба. Децата на 3, 4 или 5 години ретко размислуваат за смртта, освен кога се напнати или кога се чувствуваат недоволно сакани или отфрлени. Но стравот може да се јави и кај деца што се сакани и безбедни, особено ако некој во семејството умре, детето може да стравува за најблиските и повторно да се актуализира стравот на одвојување. Најдобар начин за совладување на овој страв е детето да се смири и да се создаде чувство на сигурност и безбедност. Присуството на стравот од вампири и вештерки, односно од имагинарни суштества често се јавува кај децата на 3-годишна возраст. Погрешно е застрашувањето на детето со полицаец, со баба-рога или дека некој ќе го земе ако не биде добар. Сите овие закани кај детето го истакнуваат стравот од напуштање, што за него е нешто најстрашно што може да му се случи.
Децата чувствуваат и стравови на одвојување при поаѓање на училиште или училишна фобија. Сериозна ли е оваа ситуација?
Прим. д-р Бошковска: На возраст од 5 или 6 години, помалку од 25 отсто од децата имаат интензивни стравови на одвојување. Колку е тој страв сериозен и колку долго ќе трае зависи од довербата или недовербата која ја има детето кон родителите, како и дали претходно било социјализирано. Преголемо заштитување на детето исто така доведува до јавување и перзистирање на овој страв. Детето може да одбива да оди на училиште. Во некои случаи избегнувањето на одење на училиште може да биде причинето и од грубиот и неправеден однос на наставникот, стравот да биде повреден, исмеван од врсниците или страв од училиштен неуспех и родителска казна која може да следува. Детето може да манифестира и психосоматски симптоми, главоболки, болки во стомакот, вртоглавица и др. Ако овој страв потрае, потребно е физичко присуство на родителот како сигурност во училиште и, се разбира, психотераписки интервенции со детето и семејството.
Што би ги советувале родителите?
Прим. д-р Бошковска: Не треба да се игнорираат детските стравови ниту премногу да се заштитува детето. Не терајте го детето во ситуации кои го плашат, и не му ги пренесувајте сопствените стравови. Некои стравови исчезнуваат сами од себе. Охрабрувањето е многу добар начин за справување на детето со стравовите. Децата треба да ги насочуваме да ги совладуваат опасните ситуации на активен начин. Пасивноста може да го продлабочи чувството на слабост и на беспомошност. Градењето на детската самодоверба е особено значајна во совладувањето на стравовите. Колку повеќе детето верува во својата моќ, полесно ги совладува своите стравови.
Кога треба да се побара стручна помош?
Прим. д-р Бошковска: Доколку стравот е силен по интензитет и го попречува неговото социјално функционирање, неопходна е стручна помош од детски психијатар или психолог. Психотераписките интервенции се насочени кон детето, сразмерно на неговата развојна возраст со примена на техники специфични за детската возраст (игра, цртеж…). Во практиката се користат техники каде што детето во телесно релаксирана состојба постепено се соочува со објектот на страв и на тој начин постепено и успешно го надминува. Секако дека се важни и стручните совети наменети за родителите за успешно надминување на стравовите. Доколку децата не ја добијат соодветната поддршка, некои од стравовите во иднина може да поминат во разни облици на анксиозни нарушувања.
