Пишува: Проф. д-р Анита Арсовска
Универзитетска клиника за неврологија, Медицински факултет, Универзитет „Св. Кирил и Методиј”-Скопје
Светот денес се соочува со пандемија со КОВИД-19 вирусот, секој ден се зголемува бројот на заболени и починати лица. Влијанието на КОВИД-19 врз здравствениот систем во светот зависи од многу фактори: преваленца на инфекцијата, одговорот од релевантните структури, изворите на здравствена заштита, претходното планирање во случај на пандемија, желбата на популацијата да се придржува на препораките и насоките од јавно здравствениот сектор и сл. И покрај пандемијата, пациентите добиваат акутни мозочни удари, но афектирана е нивната желба да побараат помош и начинот на нивниот третман. КОВИД-19 пандемијата ги афектира пациентите со мозочен удар во болниците, во заедницата, ги засега тимовите на здравствени работници (невролози, физијатри, медицински сестри, физиотерапевти, логопеди), семејствата, пријателите, негувателите на пациенти со мозочен удар, односно ја афектира севкупната патека за мозочен удар, почнувајќи од примарна превенција, акутен менаџмент, секундарна превенција, рехабилитација и животот по мозочниот удар.
Истражувањето од Светската организација за мозочен удар нотираше драматичен пад на приемите на пациенти со мозочен удар (на пр. во болниците во Бостон, Масачусетс, САД). Истражувањето во Кина покажа 40% помалку приеми со мозочен удар, 25% помалку акутни интервенции (интравенска тромболиза, механичка тромбектомија) во февруари, годинава, споредено со февруари, 2019 година. Интервјуто на членовите на бордот на оваа организација ги даде следните одговори: во однос на бројот на приеми со мозочен удар 6/13 одговорије дека нема промени, 2/13 дека приемите се лесно намалени, додека 5/13 одговорија дека приемите се сигнификантно намалени (за 50-90%). Во однос на амбулантните прегледи: 4/13 одговорија дека сè уште прегледуваат пациенти, 9/13 кажаа дека ги откажале сите прегледи, додека тројца употребуваат видео конференции за да ги евалуираат пациентите.
Истражувањето на Европската организација за мозочен удар, во однос на последиците од кризата со КОВИД-19 врз третманот на мозочен удар опфати одговори од 426 невролози од 55 земји.
Резултатите покажаа дека 1/5 пациенти со мозочен удар добиваат вообичаен акутен и постакутен третман во нивната болница, а недостигот од оптимален третман доведува до зголемен морталитет и помала шанса за опоравување.
Всушност нема причина да се претпостави дека инциденцата на мозочен удар е намалена, но во многу земји помал број пациенти со мозочен удар доаѓаат во болниците, што се должи на низа фактори: страв од КОВИД-19 во болница или претпоставка дека докторите се премногу зафатени со третирање пациенти со КОВИД-19 за да ги третираат пациентите со мозочен удар.
Истражувањето на Европската алијанса за мозочен удар за активностите за време на КОВИД-19 покажа дека болеста влијае врз неколку сегменти на работата на организациите за поддршка на пациентите со мозочен удар. Оваа пандемија влијае врз комуникацијата – луѓето се изолирани, краток е периодот да се навикнат на новите електронски средства за комуникација; одложени се директните состаноци на групите за поддршка, кампањите за кревање на јавната свест и активностите во ЕУ парламентот.
Панелот за мозочен удар при Европската aкадемија за неврологија донесе препораки за менаџмент на мозочен удар во време на КОВИД-19. Нагласено е дека е неопходна негова адаптација, со реорганизација на единиците за мозочен удар, реалокација на персоналот, модификација на патеката за мозочен удар. Во услови на пандемија, постои ограничен пристап кон терапијата за реканализација, има бариера за имплементација на мерките за секундарна превенција, како и повисок ризик за рецидив и долготраен инвалидитет. Одложени се периодичните прегледи и рехабилитација, поради пренамена на ресурсите за итен менаџмент на КОВИД-19, што може да доведе до зголемени компликации, инвалидитет и психолошки последици. Поверојатно е дека состојбата ќе биде полоша во неразвиените земји, каде нема ресурси. Треба да се имплементира платформата телемедицина за да се овозможат контролни прегледи без „лице-в-лице“ контакти, со цел да се надминат овие ограничувања.
Панелот за неврокритична нега при Европската академија за неврологија посочи дека пациентите со тешка КОВИД-19 инфекција, кои се на механичка вентилација можат да развијат мултиорганско оштетување. Тие се соочуваат со тешки невролошки компликации: напади, енцефалопатија, енцефалит, исхемичен мозочен удар и интрацеребрална хеморагија. Потребата за пролонгирана интензивна нега, мултиорганско оштетување и употреба на мускулни релаксанти ги ставаат овие пациенти на повисок ризик за неколку компликации: мултифакторска енцефалопатија, невропатија и миопатија кај критични болни, когнитивно оштетување, психијатриски болести (post ICU-care синдром).
AHA/ASA препоракитe за оптимален менаџмент на мозочен удар за време на COVID-19 пандемијата се поделени во неколку сегменти: oдговор кон код-мозочен удар, придржување кон препораките, промени на персоналот и промени во медицинските установи.
- КОВИД-19 вирусот го таргетира нервниот систем
На почеток, третманот на КОВИД-19 се фокусираше на третирање треска, покачена телесна температура, кашлица и отежнато дишење. Постојат докази дека КОВИД-19 вирусот го таргетира централниот нервен систем и предизвикува низа невролошки манифестации (мозочни удари, губење чувството за мирис и вкус, когнитивни нарушувања, невромускулни болести и др).
Кои се можните претпоставени невротропни механизми на КОВИД-19 вирусот?
КОВИД-19 вирусот го користи ангиотензин-конвертирачкиот ензим 2 (АКЕ2) рецептор за да навлезе во клетките. Постојат студии, кои го испитувале дензитетот на нивото на експресија на АКЕ2 во ЦНС, интеракцијата домаќин-вирус и поврзаноста со патогенезата и компликациите видени кај случаите со КОВИД-19. Виремијата го дисеминира КОВИД-19 вирус низ телото преку крвотокот. Невротропното дејство се изразува преку циркулацијата и/или горниот назален транскрибрален пат, кој му овозможува на КОВИД-19 да дојде до мозокот и да се поврзе и да делува на АКЕ2 рецепторите. КОВИД-19 се закотвува врз АКЕ2 преку шилец протеинот. Познато е дека белите дробови, срцето, бубрезите, цревата, мозокот и тестисите ги изразуваат АКЕ2 рецепторите и се можни таргети на КОВИД-19.
Всушност, опишани се три стадиуми на невро-КОВИД.
Во првиот стадиум вирусот се врзува за клетките во назалниот премин и јазикот. Во оваа фаза цитокинската бура сè уште не го афектира мозокот. Главните симптоми се губење на чувството на мирис и вкус. Во вториот стадиум цитокинската бура предизвикува инфламација во крвните садови и го зголемува нивото на хиперкоагулабилните фактори; се формираат коагулуми во мозочните артерии и вени и предизвикуваат мали и големи мозочни удари. Невролошките симптоми вклучуваат замор, хемиплегија, пореметен сензибилитет, афазија или атаксија. Молекуларната мимикрија може да ги оштети кранијалните или периферните нерви, симптомите варираат од диплопии до квадриплегија. Во третиот стадиум – цитокинската бура е од тежок степен и предизвикува експлозивен инфламаторен одговор, кој ја оштетува крвно-мозочната бариера; влезот на цитокини, крвни елементи, и делови од вирусот во мозочниот паренхим предизвикува невронална клеточна смрт и енцефалит. Симптомите вклучуваат: напади, конфузија, делириум, кома, пореметена свест или смртен исход.
КОВИД-19 пациентите во единиците за интензивна нега, кои имаат невролошки дефицит имаат зголемен ризик за морталитет и долготраен ризик за невропсихијатриски и неврокогнитивни болести: депресија, опсесивно компулсивни растројства, психози, Паркинсонова и Алцхајмерова болест.
Од почетокот на пандемијата се објавени неколку студии, кои опишале појава на мозочен удар кај пациенти со КОВИД-19. Има докази за формирање мали или големи тромби во мозокот и другите органи кај сигнификантен број пациенти со КОВИД-19. Како најчести фактори на ризик се опишани хипертензијата и дијабетот. Постојат голем број докази, кои покажуваат дека повисокиот индекс на телесна маса е поврзан со потежок облик КОВИД-19 инфекција и дека смртноста на КОВИД-19 е поголема кај обезните пациенти, така што прекумерната телесна тежина сама по себе може да се смета за фактор на ризик за развој на КОВИД- 19. Значи, хипертензијата, дијабетот и дебелината се главни фактори на ризик за кардиоваскуларни и цереброваскуларни болести кај пациенти со КОВИД-19. Со оглед на овие наоди, треба да ги потсетиме пациентите со васкуларни болести да бидат екстремно внимателни за да не бидат заразени со SARS-CoV-2.
Во следното продолжение: Студии за мозочен удар и КОВИД-19 инфекција
