Пишува: Проф. д-р Анита Арсовска
Универзитетска клиника за неврологија
Медицински факултет, Универзитет „Св. Кирил и Методиј”-Скопје
Според Светската здравствена организација (СЗО), 15 милиони луѓе страдаат од мозочен удар секоја година. Од нив, пет милиони умираат, а шест милиони остануваат доживотни инвалиди. Мажите се со повисок ризик од жените; инциденцата на мозочниот удар кај машката популација изнесува 62,8 на 100.000, со летален исход во 26,3% од случаите, додека инциденцата кај женската популација изнесува 59 на 100.000 и летален исход од 39,2%. Иако мозочниот удар често се смета дека е болест на повозрасната популација, една третина од мозочните удари се случуваат кај луѓе помлади од 65 години. Ризикот за мозочен удар се зголемува со возраста, особено кај пациентите постари од 64 години, каде се случуваат 75% од мозочните удари.
Мозочен удар кај жени
Секоја година 55.000 жени повеќе од мажи имаат мозочен удар, а оваа појава се должи на фактот дека жените живеат подолго од мажите. Мозочниот удар е трета водечка причина за смрт кај жените во САД и водечка причина за инвалидитет. Иако најголемиот дел од мозочните удари се должат на присуството на традиционалните васкуларни ризик фактори, кои се застапени и кај мажите и кај жените, вклучително хипертензија, хиперлипидемија, дијабетес, пушење и атријална фибрилација, сепак, постојат неколку ризик фактори за мозочен удар кои се специфични за жените. Тоа се разликите во хормоните, егзогените естрогени и периодот на бременост и пуерпериум. Мозочниот удар е болест, која ги афектира сите, но жените го носат поголемиот товар на болеста споредено со мажите. Поради зголемениот ризик за мозочен удар со зголемување на возраста, како и подолгиот животен век, жените добиваат повеќе мозочни удари и имаат смртен исход поради мозочен удар. Жените имаат полош функционален исход после мозочниот удар, што го потенцира негативното влијание што мозочниот удар го има врз жените.
Конвенционални ризик фактори за мозочен удар
Хипертензија – преваленцата е пониска кај жените во однос на мажите кај помладите возрасни групи, а е повисока кај повозрасните лица. Асоцијацијата со мозочен удар е слична кај жените во однос на мажите во помладата популација, а повисока е кај повозрасните жени. Меѓутоа, постои разлика во третманот, бидејќи, помладите жени имаат подобро регулиран крвен притисок, додека повозрасните жени имаат помала веројатност за подобра контрола на крвниот притисок.
Дислипидемија – постојат различни податоци, присуството е слично меѓу жените и мажите, а според одредени студии, кај жените е помалку застапена, исто како и нејзината асоцијација со мозочниот удар. Во однос на третманот, жените примаат помалку статини и имаат полоша контрола на ЛДЛ холестеролот.
Атријална фибрилација – преваленцата и асоцијацијата со мозочен удар се повисоки кај жените, а од друга страна, на жените помалку им се препишуваат орални антикоагуланси и примаат пониски дози на директните орални антикоагуланси.
Мигрена – почесто е присутна кај жените, но не е познато дали третманот за мигрена го намалува ризикот за мозочен удар.
Дијабетес – слично е застапен кај двата пола, но асоцијацијата со мозочниот удар е повисока кај жените и постојат различни податоци во однос на половите разлики за постигнување на целната вредност на HbA1c.
Когнитивно нарушување – почесто е застапено кај жените, не е познато дали има разлики во асоцираноста со мозочниот удар меѓу двата пола, но жените се со помала веројатност да бидат третирани со лекови за деменција.
Специфични фактори на ризик за жени
Ниво на естрогени хормони – податоците за поврзаноста на ендогените хормони и ризикот за мозочен удар кај жени се релативно ограничени. Нивото на естрогените флуктуира драматично кај жените во менструалниот циклус и потоа драматично опаѓа во периодот на менопауза и пост-менопауза. Податоците од „Copenhagen City Study“ покажуваат дека ниту високите, ниту ниските нивои на естрадиол не биле асоцирани со зголемен ризик за мозочен удар. Кај пременопаузалните жени, оние во најнискиот 10 перцентил на естрадиол имале двапати зголемен ризик за исхемичен мозочен удар, но овие податоци се базирани на мал број случаи. Не била покажана поврзаност кај постменопаузалното ниво на естрадиол и ризикот од исхемичен мозочен удар. Слично, авторите на студијата од Франција за жени над 65 години не нашле асоцијација меѓу нивото на естрадиол и ризикот од исхемичен мозочен удар. Метаанализата на трите достапни студии не нашла асоцијација, понатаму потврдувајќи го недостигот на поврзаност меѓу нивото на естрадиол и ризикот од исхемичен мозочен удар.
Ниво на тестостерон – Нивото на тестостерон е постабилно во однос на нивото на естрогените во текот на животниот век кај жените, со релативно константни нивоа во возрасната група од 30 до 70 години. Иако ниското ниво на тестостерон е асоцирано со зголемен ризик за мозочен удар кај мажи, не е најдена јасна поврзаност меѓу нивото на тестостерон и ризикот за мозочен удар кај жени. Студијата за жени над 65 години од Франција не најде асоцијација меѓу високите или ниските нивоа на тестостерон и ризикот за мозочен удар.
Возраст кај менарха – Во некои студии, пораната возраст кај менарха е асоцирана со поголем морбидитет и морталитет од кардиоваскуларни болести. Во „Million Women Study“ од Обединетото Кралство, беше видена поврзаност во облик на буквата U меѓу возраста и цереброваскуларните болести. Жените кои добиле менарха на возраст ≤10 години имале повисок ризик за добивање мозочен удар подоцна во животот во споредба со тие кои добиле менарха на возраст од 13 години (RR, 1.16 [95% CI, 1.09–1.23]); меѓутоа, жените кои подоцна добиле менарха, на возраст ≥17 години исто така имале повисок ризик за појава на мозочен удар во споредба со тие со возраст на менарха на 13 години (RR, 1.13 [95% CI, 1.03–1.24]). Жените со екстремно рана возраст на менарха може да имаат хормонални нарушувања, како што се повисока експонираност на естрадиол, потенцијално посредувана преку детската прекумерна телесна тежина. Времето на менарха е асоцирано со ризик за тип 2 дијабетес, асоцијација која може да биде под влијание на детската прекумерна телесна тежина и ендокринопатија.
Возраст на природна менопауза и хируршка менопауза
Жените во репродуктивната возраст се со понизок ризик за кардиоваскуларни болести, споредено со мажи на слична возраст и животен стил, но жените кои имаат рана менопауза имаат зголемен кардиоваскуларен ризик. Во една понова мета-анализа, истражувачите известија дека раната возраст на природна менопауза (почеток на менопауза пред 45 годишна возраст) беше асоцирана со лесно повисок ризик за вкупен кардиоваскуларен морталитет (RR, 1.12 [95% CI, 1.03 – 1.21]), отколку почетокот по 45 година, но оваа асоцијација не беше забележана кај независниот ризик за морталитет од мозочен удар. Хируршката менопауза, билатерална овариектомија со или без хистеректомија, исто така е асоцирана со повисок ризик за кардиоваскуларни болести. Во „Nurses‘ Health Study“, билатералната овариектомија пред 50-годишна возраст беше асоцирана со зголемен кардиоваскуларен морталитет кај жените и особено кај жените, кои не користеле хормонална терапија.
Механизам-возраст и менопауза
Не се јасни специфичните механизми, кои се одговорни за асоцираност меѓу возраста кај менопауза и кардиоваскуларни болести. Но, инциденцата на кардиоваскуларните болести нагло расте после менопауза, што сугерира дека оваријалните хормони имаат заштитен ефект. Естрогенот ја инхибира хепаталната липаза, што значи дека намалувањето на ендогените естрогени во периодот на менопауза може негативно да влијае врз нивото на липидите и врз кардиоваскуларниот ризик. Менопаузалната транзиција е асоцирана со намалување на ХДЛ холестеролот и зголемување на ЛДЛ холестеролот, како и со промени во составот на ХДЛ холестеролот, со повисок број мали ХДЛ честички, кои овозможуваат помала кардиоваскуларна заштита во однос на големите ХДЛ честички. Значи, намалените концентрации на естроген во текот на менопаузалната транзиција и ефектите на липопротеинскиот профил може понатаму да придонесат за развојот на атеросклероза. Во една студија, подолгото времетраење на репродуктивниот век и годините од менарха до менопауза, беа поврзани со понизок 10-годишен ризик за кардиоваскуларни болести, проценет според Framingham скорот за ризик кај жени во менопауза. Во проспективната кохорта на Nurses‘ Health Study, пократкото времетраење на репродуктивниот век беше асоцирано со повисок ризик за мозочен удар, како и за кардиоваскуларни болести, кој беше веројатно под влијание на пораната возраст кај менопауза (природна или хируршка).
