Пишуваат:
Проф. д-р Димитар Боневски
Центар за ментално здравје „Центар“ – Психијатриска болница „Скопје“
Науч. сораб. сци. д-р Андромахи Наумовска
Медицински факултет-Катедра за психијатрија и медицинска психологија, Универзитет „Св. Кирил и Методиј“
Грижата, стравот и стресот се нормални одговори на согледани или реални закани, и во моменти кога се соочуваме со несигурност, или нешто непознато. Ако тргнеме од фактот дека основната компонента на стресот е перцепција на закана и опасност, пандемијата со КОВИД-19 со опасноста која ја носи, бројните непознати и несомнени сериозни ризици по здравјето и животот е сериозен стрес на индивидуално и групно ниво. Оттука со сигурност можеме да поставиме равенство меѓу пандемијата со КОВИД-19 и една хронифицирана општа стресна состојба за целата популација.
Акциите неопходни за намалување на ширењето на КОВИД-19 и зачувување на јавното здравје, како што се: социјалното воздржување, ограничено движење, намалени социјални контакти (професионални, лични, со колеги, познаници, пријатели, роднини, па и најблиски), секако дека го штитат физичко здравје и го намалуваат ризикот од ширење на заразата, но истите тие прават дополнителен притисок на менталното здравје, создавајќи кај луѓето чувство на изолираност и осаменост што само по себе дополнително го зголемува стресот и води до уште поизразена анксиозност.
Стресот од ковид пандемијата без сомнение ги става под силен притисок адаптивните капацитети на индивидуата и бара мобилизирање на големо количество енергија за активирање на функциите на организмот кои ќе му обезбедат надминување на ваквата состојба.
Ковид пандемијата е сериозен општ стрес, но со него одат бројни индивидуални стресори, кои се специфично штетни само за одредени индивидуи, како на пр. склоност кон негативни автоматски мисли поврзани со општиот стресор.
Доколку хронолошки се осврнеме на текот на пандемијата во која се наоѓаме мора да констатираме дека нејзиниот почеток кај општата популација доведе до зголемена психолошка оптовареност, како ургентната состојба која бараше начини за воспоставување на нарушената рамнотежа. Пролонгираното влијание на стресорот-долготрајноста на пандемијата кај голем дел од популацијата предизвикува хронифициран психолошки дисбаланс. Промената и загубата се суштински аспекти на пролонгираната стресна ситуација со пандемијата со КОВИД-19, а незадоволувањето или недоволното задоволување на потребите создава анксиозност, кој е основа на психолошката содржина на оваа состојба, која алармира сериозно пореметен однос поединец-средина:
- изгубен ориентир (шема на социјални односи со социјалнo растојание)
- недоволно задоволување на основните потреби (сигурност, рамнотежа)
- нарушување на индивидуалната контрола на потиснатите и незадоволени инстинктивни потреби.
Последица од сето ова е преплавување со: чувство на загрозеност и беспомошност како главна содржина на анксиозната состојба. Секако дека е важно да се направи разлика во влијанието на пандемијата кај ментално здрави луѓе, наспроти лицата со ментални растројства.
Лицата со сериозни психички растројства, кои во својата суштина имаат и некритичност (психотични растројства, деменции, ментални ретардации …) се под сериозна закана за зголемен ризик за сопствено инфицирање и пренесување на заразата. Оттука е неопходна зголемена грижа за нивното ментално здравје со редовни психијатриски контроли, зголемен надзор со контрола на внесот на редовната терапија и задолжителна социјална поддршка. Кај лицата кои боледуваат од различни видови невролошки нарушувања, сведоци сме на чести влошувања на клиничката состојба, што бара редовни психијатриски контроли и регуларна психо и фармакотерапија.
Изложеноста на хроничниот стрес од пандемијата кај здравите лица често доведува до појава на симптоми (анксиозност и низа на соматски еквиваленти на анксиозноста-главоболки, болки по телото итн.). Во контекст на превенирање и надминување на ваквата состојба за севкупната популација е неопходна општа психоедукација (зголемување на јавната свеста за вообичаените психолошки реакции на стрес и совети за справување со нив со користење на медиумите, како и индивидуално психолошко советување за јакнење на индивидуалните капацитети за справување со стресот и редукција на нездравите психолошки механизми кои ја потенцираат анксиозноста.
Појавата на анксиозност при согледување опасност е неизбежен автоматски механизам, но нејзиното потенцирање го прават следниве механизми:
- Скенирање на закани (кога умот ја пребарува околината и им доделува значење на безопасни настани).
- Често проверување на телото за симптоми на коронавирус.
- Опсесивно проверување на новостите за коронавирусот.
- Катастрофизирање (умот скока во најлоши сценарија – „од болва-слон“).
- Чувство на стегање во градите се толкува како заразеност со коронавирус, следено со доживување дека животот е во опасност.
- Сознанието дека има многу заразени и починати создава ментална слика за губење на сите сакани луѓе.
- Хипотетичка, место практична грижа
Практичните грижи се однесуваат на работите врз кои имаме контрола и тие можат да помогнат да бидеме поактивни (внимавам на растојание, носам маска …)
Хипотетички грижи вклучуваат мисли „што ако“ и обично се однесуваат на работи врз кои се нема многу, или се нема воопшто никаква контрола и се фокусирани на иднината, место на сегашноста („ги почитувам препораките, но што ако го ширам вирусот? … Што ако некој ми се приближи ненадејно и ме зарази?)
- Емоционално расудување
Кога расудувањето е под доминација на емоциите пред сè емоцијата на страв
- „Се чувствувам исплашено, сигурно е дека сум во опасност“.
- „Се чувствувам несигурно, сигурно ќе направам нешто грешно“.
- Гатање
Кога умот ги толкува предвидувањата како факти.
- „Ова со пандемијата ќе трае многу, многу долго“.
- „Вакцина за КОВИД-19 нема никогаш да се пронајде“.
Високото ниво на вознемиреност и стрес најчесто се поттикнува и мултиплицира со т.н. катастрофично размислување.
На пр. „Јас сум стар во ризична група сум … ќе добијам корона и готов сум … ќе умрам“ … „Ништо не можам да сторам“ … „Нема да можам да се справам“.
Овие мисли можат да бидат толку силни што на лицето му делуваат вистинито.
Психолошкото советување во кое еден од пристапите е дека катастрофизирањето го охрабрува лицето со катастрофичен стил на мислење за пристапување на ваквата мисла како на хипотеза, а не како на факт, а тоа е првиот чекор за враќање во реалноста и излегување од маѓепсаниот круг на генерирање на екстремна анксиозност во услови на реално присутната пандемија со КОВИД-19.
Обид да катастрофичната констатација се конфронтира со проверки на мислата сфатена како хипотеза со прашањата: Како да знам дека е вистина? Кои се доказите за мислата?
Кои се доказите против мислата? Пример за тастрофизирање на погорната катастрофична мисла: „Јас сум постар, но ги преземам сите препорачани мерки на претпазливост, имам добра мрежа за поддршка и преземам чекори за да останам здрав. Многу е веројатно да го надминам ова и да бидам добро“.
Во јакнењето на ресурсите за превенирање и справување со стресот од ковид пандемијата мораме да се фокусираме на зајакнување на индивидуалните способности, но и на зајакнување на психолошките семејни капацитети и пошироката социјалната мрежа за справување со стресот.
Едноставната формула во обидот за справување со хроничниот стрес, кој се заканува да ги исцрпи адапативните капацитети на индивидуата и на заедницата во целост е т.н. „Три R“ или „О“ пристап:
- Recognize – Освестување на предупредувачките знаци на стресот:
- свесност за знаците на стрес
- освестување на сопствените потреби и мотивации во актуелната ситуација на пандемија и увид во сопственото однесување
- освестување на потребата за рамнотежа меѓу грижата за себе и грижата за другите
- Resilience – Отпорност – градење отпорност кон стресот со грижа за физичкото и емоционалното здравје:
- соодветна исхрана
- вежби (аеробик, јога, фитнес)
- соодветно спиење
- релаксација
- избегнување/ограничена употреба на кофеин, цигари, алкохол, дроги
- медицинска грижа (превентивна здравствена заштита, решавање здравствени проблеми)
- Reverse – Обратност – поправање на штетата со управување на стресот и барање поддршка:
- поддршка од семејството и пријателите
- ограничување или елиминирање на нездрави релации
Поддршката обезбедува:
- директна помош
- емоционална удобност
- ја намалува изолацијата
- се зголемува охрабрувањето, оптимизмот, хуморот.
Во јакнење на индивидуални способности за справување со стресот од особена важност е јакнење на способноста за рационално одвојување на нештата, што се под наша контрола од тие кои не се и насочување на енергијата и практичните активности кон она на што сме во состојба да делуваме.
Водење сметка за нештата што се под наша контрола значи:
- Критичко следење на новите релевантни информации и совети
- Избегнување на преплавеност со информации за пандемијата (пред сè застрашувачки)
- Фокусирање на тоа што е од лична важност
- Одржување на дневната рутина
- Релаксација
- Соодветно одржување на релациите и врските со околината
- Квалитетна исхрана
- Вежбање
- Барање и нудење поддршка.
Јакнење на свесноста и не трошење енергија за нешта кои не се под наша контрола, како што се:
- Одлуки на други луѓе
- Однесувањето на други луѓе
- Активности на надлежните органи задолжени за справување со пандемијата (отворање или затворање на училишта, состојбата на здравствениот систем, сообраќај итн.)
ЗАКЛУЧОК
Индивидуите со претходно постојни ментални здравствени проблеми треба да бидат во фокусот на ангажираноста на психијатриските служби во спречување на евентуално влошување на состојбата и намалување на ризикот од нивно заразување и учество во ширењето на пандемијата.
Неопходна е психоедукација за препознавање на знаците на хроничниот стрес од пандемијата со која се соочува целата популација и справување со неа со користење на мас-медиумите, како и со индивидуални психолошки советувања.
Работењето на заштитата на индивидуалното и општото ментално здравје и справување со стресот и анксиозноста за време на пандемијата со КОВИД-19 се неопходен сегмент во сеопштото справување со неа.
