Пишува: Проф. д-р Дончо Донев
Институт за социјална медицина, Медицински факултет при Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ – Скопје
Во последните 10 и повеќе години, на меѓународни професионални собири од областа на биомедицината и јавното здравје, како и во стручната литература, дефиницијата за здравјето, внесена во Статутот на Светската здравствена организација, се почесто се дополнува со четврта димензија – духовно или спиритуално здравје.
Во најопшта смисла, духовното или спиритуално здравје вклучува чувство на исполнетост и задоволство од сопствениот живот, позитивни вредности, самодоверба и самопочитување, мир и динамично спокојство со емоционална рамнотежа, внатрешна и кон околината, морал и вистинољубивост, несебичност, позитивни емоции, поддршка и спремност за помош кон другите луѓе, одговорност и придонес кон заедничкото добро, како и успешно менаџирање на проблемите и барањата на секојдневниот живот и на социјалниот стрес.
Емоционалната и духовна интелигенција и потенцијал се составни компоненти на духовното или спиритуално здравје, кое, во поширока смисла, е синоним за човечноста и севкупниот интегритет на една личност. Ниското ниво на духовен потенцијал на една индивидуа е основа за манифестирање на мноштво негативни особини на личноста, нанесувајќи штета на други луѓе, на вредносниот систем во пошироката заедница и на заедничкото добро.
Здравјето е еден од најважните елементи и атрибути на нашиот живот, предуслов за извршување на секојдневните активности и за квалитетен, исполнет и среќен живот воопшто. Идеите за сфаќањето на здравјето го следеле развојот на општеството и медицинската научна мисла во целина. Од античко време до денес правени се многу обиди здравјето поцелосно да се објасни и дефинира.
Концепти за здравјето во античкиот период
Концептот на здравјето како рамнотежа помеѓу човекот и неговата околина, единството на душата и телото и природното потекло на болеста ја создаваат суштината на античкото сфаќање на здравјето. Слични сфаќања постоеле и во древната индиска медицина.
Пиндар, во 5-от век пр.н.е., го дефинирал здравјето како „хармонично функционирање на органите“, ставајќи акцент на физичката димензија на здравјето, на физичкото тело и севкупната функционалност, придружена со чувство на угодност и отсуство на болка, што и денес има свое значење како предуслов за севкупната благосостојба на здравјето.
Платон укажувал дека совршено човечко општество може да се постигне со хармонизација на интересите на индивидуата и заедницата, а идеалот на старата грчка филозофија „здрав дух во здраво тело“ може да се постигне ако човекот воспостави внатрешна хармонија и хармонија со физичката и социјалната средина. Според учењето на Аристотел човекот е општествено битие по самата негова природа, со тенденција да живее во заедници и со должност да ги почитува моралните норми и етички правила со цел за регулирање на релациите во општествениот живот заради хармонично функционирање и развој на општеството и зачувување на здравјето на неговите членови.
Хипократ, исто така, го поврзувал здравјето со факторите на околината и начинот на животот. Хипократ бил ослободен од суеверието и се нарекува „татко на медицината“ бидејќи придонел исцелителите да станат доктори, а не гаталци. Хипократ е творец на концептот „позитивно здравје“, кое зависи од примарната човекова конституција (денес ја нарекуваме генетска), начинот на исхраната и физичките вежби. Тој сметал дека правилната исхрана и физичките вежби се неопходни за здравјето и дека климата има длабоко влијание врз состојбата на човековиот дух и здравје.
Современи концепти за здравјето
Филозофскиот и ментално-хигиенски концепт на здравјето подразбира максимален капацитет на индивидуата за самореализација и самодостигнување, земајќи ги предвид и човековите внатрешни сили и можности, како и чувството на задоволство или незадоволство во неговите односи со околината.
Социјалномедицинскиот и јавно-здравствен пристап кон здравјето укажува дека не треба да се набљудува само здравјето на индивидуата, туку здравјето на групите и заедницата како резултат од интеракцијата на индивидуата со социјалната средина.
Холистичкиот концепт на здравјето е содржан во изразот целосност (англ. whole = целосно, целовито).
Според овој концепт, здравјето на човекот треба да се набљудува во смисла на:
- Комплексност и мултидимензионалност;
- Отсуство на болест и инвалидност;
- Внатрешна рамнотежа и рамнотежа со околината;
- Позитивно валоризирано психолошко чувство и искуство.
Според холистичкиот концепт, секое човечко суштество е интегрирана целина, единствена и целовита индивидуа, која има витална или животна сила, која функционира како севкупност (totalitet) и е во сооднос со околината и универзумот што не опкружува.
Во поново време кога се зборува за здравјето, се дефинираат две димензии на здравјето, кои се значајни и за поединецот и за заедницата: здравствена рамнотежа и здравствен потенцијал.
Здравствената рамнотежа подразбира одржување на физичка, ментална и социјална рамнотежа, додека здравствениот потенцијал е суштински предуслов на здравствената рамнотежа, а претставува способност, или посебен тип на интеракција меѓу индивидуата и нејзината средина, која е потребна за да се одржи рамнотежата или, пак, повторно да се воспостави ако таа е нарушена. Здравствени ресурси и здравствени ризици се многубројни фактори кои дејствуваат врз здравствената рамнотежа, како за нејзино поддржување и зајакнување – здравствени ресурси, така и за нејзино загрозување и нарушување – здравствени ризици.
Салутогенетскиот модел се занимава со врските меѓу здравјето, стресот и справувањето со него. Како клучен фактор на салутогенезата, Антоновски го предлага чувството на кохерентност или сопствениот интегритет на личноста (Sense of coherence). Салутогенетската перспектива за потеклото на здравјето води кон укинување на дихотомијата здравје-болест и претпоставува позиција на континуумот здравје-болест на кој се наоѓа секој поединец во текот на својот живот, поблиску до здравјето или поблиску до болеста. Тоа овозможува да ги идентификуваме и зајакнуваме оние фактори кои ги штитат поединците и заедниците за да се движат во правец на унапредување на здравјето, а не кон појава на болести.
♦♦♦♦ Во наредното продолжение со проф. д-р Донев: Дефиниција на здравјето од Светската здравствена организација
