Пишува: Проф. д-р Дончо Донев
Институт за социјална медицина, Медицински факултет при Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ – Скопје
Во последните 10 и повеќе години, на меѓународни професионални собири од областа на биомедицината и јавното здравје, како и во објавени трудови во научни списанија, дефиницијата за здравјето, внесена во Статутот на СЗО, сѐ почесто се дополнува со четврта димензија – духовно или спиритуално здравје како витален дел на севкупното здравје и благосостојба.
Духовното или спиритуално здравје, односно здравиот дух, духовноста или спиритуалноста во една личност, вклучува широк спектар на разни особини, вредносни системи и верувања на кои базираат целите и смислата на животот и човечкото постоење во хармонија на личноста сама со себе и со другите настојувајќи да постигне рамнотежа меѓу внатрешните потреби и надворешниот свет.
Не постои единствена и универзално прифатена дефиниција за духовното и спиритуално здравје поради разликите во вредносните системи и верувања во одделни средини, култури и религии, но и индивидуалните разлики во трагањето по одговори на вечните прашања како што се „кој сум јас?“, „која е целта на мојот живот?“, „каде припаѓам?“.
Во најопшта смисла, духовното или спиритуално здравје вклучува чувство на исполнетост и задоволство од сопствениот живот, позитивни вредности, самодоверба и самопочитување, мир и динамично спокојство со емоционална рамнотежа, внатрешна и кон околината, морал и вистинољубивост, несебичност, позитивни емоции, поддршка и спремност за помош кон другите луѓе, одговорност и придонес кон заедничкото добро, како и успешно менаџирање на проблемите и барањата на секојдневниот живот и на социјалниот стрес.
Нивото на духовното здравје или спиритуалноста на една индивидуа е синоним за сопствениот систем на вредности и смислата на животот, морал и придржување кон универзалните вредности (вистината, правдата и владеењето на правото, почитување на човековото достоинство, слободата, разбирањето и толеранцијата, љубовта, солидарноста и др.). Емоционалната и духовна интелигенција и потенцијал се составни компоненти на духовното или спиритуално здравје, кое, во поширока смисла, е синоним за човечноста и севкупниот интегритет на една личност.
Емоционалната интелигенција и потенцијал e способност за препознавање, контрола и слободно доживување на сопствените емоции во полн опсег и позитивно насочување кон околината, разбирање на емоциите и проблемите на другите и спремност да им се помогне без себеповредување (емпатија), ослободување од страсти, започнување позитивни иницијативи, инспирирање и стимулирање развој на другите луѓе и вклучување во заедничка и тимска работа за решавање на проблемите. Внатрешното спокојство и емоционалната рамнотежа се основа за личноста да може да се занимава со креативна работа за себе и за другите. Кога се појави неконтролирана страст, и ако таа завладее со индивидуата, се јавува анксиозност, лутина, страв, фанатизам итн. Претераната страст го осиромашува и заробува емотивниот дел на индивидуата и попречува слободно функционирање на друга сфера.
Духовна интелигенција и потенцијал е когнитивна способност за создавање повисока духовна свест и смисла на и за животот, сочувство, издигнување над егото, себичноста и преокупацијата (само) со личните дневни грижи, издигнување на сопственото „селф“ или „јас сум“ на повисоко ниво во контекст на понепосредната и пошироката социјална средина, свест за заедничко и општествено добро, и придонес за унапредување на заедничкото добро. Креативноста ги вклучува оние дела и функции кои придонесуваат за заедничко добро, позитивни чувства на исполнетост и задоволство и ја промовираат постојаната и безусловна среќа за индивидуата и за други личности.
Себичноста и алчноста го водат човекот кон состојба на болка, морална криза и духовна конфузија, го попречувааат креативното служење на заедницата и единството со вистината.
Себичната личност е болна во најдлабоките слоеви на своето битие, пропорционално на интензитетот на својот егоизам. Ниското ниво на духовен потенцијал на една индивидуа е основа за манифестирање на мноштво негативни особини на личноста, во прв ред, егоизам и алчност, но и завист и омраза, пакост и деструктивност, агресивност и насилство кон другите, негирање и извртување на вистината. Тие негативни особини на една духовно сиромашна личност се „поволна почва“ за злоупотреба на овластувањата и моќта поврзани со нејзиното работно место или раководна функција со цел за противзаконито богатење, формирање лоби групи и непринципиелни коалиции за заштитување на личните и тесно-групни интереси, деструктивно и социопатско однесување со ускратување на основни човекови права и права од работниот однос, нанесување зло и страдања на поединци во работната и пошироката социјална средина, на кој начин го зголемуваат нивото на социјалниот стрес и придонесуваат за ширење на моралната криза меѓу луѓето, а тоа води кон нарушување на вредносните системи и кохезијата во работната и академската средина, но и на општественото ткиво, разјадувајќи го во неговата срж.
Основното значење на духовното или спиритуално здравје е да се живее животот чесно и хумано согласно општествениот морал и професионална етика, закони и систем на вредности и верувања во една средина. Психолошките или спиритуални потреби и практика се многу значајни за севкупното здравје, како за зачувување и унапредување на здравјето и спречување на болестите така и за поуспешно лекување и поволен исход при појава на болест.
Секоја индивидуа има и треба да го зајакнува духовниот потенцијал за себеосознавање и себеиздигнување, за духовен развој и просветлување во тек на животот, почитување на моралните норми, етичките начела и законите, како социјални норми со пропишани негативни санкции за отстапување од очекуваното однесување, со позитивна ориентација за општествена свест и зголемување на придонесот кон заедничкото добро. Семејството е најважна институција за негување и пренос на општествената култура, етичките норми, традиционалните вредности и добра (материјални и духовни) од една на друга генерација. Тоа е најважен генератор на алтруизам, пожртвуваност и учење да се помага во општеството, чијшто прогрес не може да се замисли без соработка, односно здружување, во чија основа се овие карактеристики. Културата и моралните и етички норми на општеството се пренесуваат, подучуваат и учат, од најрана возраст, од почетокот на формирањето на една личност и нејзиното морално созревање, и понатаму во животот, преку процесот на социјализација на кој начин биолошката личност постанува социјална личност. Семејството може да придонесе за создавање различност кај луѓето во однос на морал, чувствителност, племенитост, дарежливост, слободоумност, мудрост, емоционална зрелост, агресивност и однос кон здравјето и универзалните вредности.
Покрај семејството, општествениот систем на школување и воспитание е многу важен во натамошната социјализација. Во сите фази на предучилишниот и училишниот период, па и во текот на високошколската едукација, многу е важно влијанието на групата на врсници, во која се учи од еднакви на себе (најизразено во адолесценцијата). Мас-медиумите, исто така се многу важни нематеријални (информација, етер) чинители на општата морална култура во популацијата и процесот на социјализацијата, која за многу луѓе се протега до крајот на животот, познато како доживотно учење – life long learning.
Заклучок
Неопходна е потребата за организирано преземање соодветни мерки и активности на сите нивоа, почнувајки од СЗО и други агенции и меѓународни организации, преку националното и пониските нивоа до локалните заедници и надлежните институции, за истакнување на значењето и за унапредување на индивидуалното и колективно духовно и спиритуално здравје на населението. Кохезијата со позитивната интеракција и стабилни односи, взаемниот респект и доверба, поддршка и спремност за помош на другите, како меѓу членовите во едно семејство така и во работната и пошироката општествена средина е основа за развој и благосостојба во општеството и за чување и унапредување на физичкото, менталното и спиритуалното здравје на поединецот, семејството и заедницата.
