Пишува: Проф. Д-р Лилјана Игњатова
Медицински Факултет-Скопје, Катедра по психијатрија и медицинска психологија
Терминот „проблематична употреба на интернет“ (ПУИ) дефинира широк спектар на проблематични однесувања на интернет: прекумерно играње игри, гледање порнографија, купување преку интернет, коцкање преку интернет, „стриминг“, социјални медиуми, сајберхондрија, сајбербулинг (малтретирање преку интернет) и др.
Синдромот на зависност како хронично нарушување на мозокот не е ограничена само на употребата на супстанции и без разлика дали е хемиска или бихевиорална зависноста (зависничко однесување), тие имаат одредени исти карактеристики: губење на контролата и компулсивната употреба, копнеж, продолжување со употреба покрај негативните последици, занемарување на другите области на животот, толеранција и апстиненцијална криза.
Компулсивноста како карактеристика на зависноста зборува дека кај зависноста нема доброволност, односно дека употребата не е доброволна и дека контролата над употребата е изгубена. Копнежот за супстанца или за зависничко однесување зборува дека за тоа постои желба на која не може да се одолее, односно постои силна преокупација или мотивација, што доведува до ангажман во одредено однесување. Синдромот на зависност и штетната употреба, секако дека имаат штетни последици, но во дефиницијата на болеста, односно во критериумите во класификацијата на болести за синдромот на зависност, јасно е наведено дека и покрај штетните/негативните последици лицето продолжува со употребата, затоа што нема контрола врз употребата и повеќе не постои доброволност во употребата. Супстанцата или зависничкото однесување е приоритет за лицето и повеќе не е важно ни семејството, ни училиштето, ни работата, ни партнерот/партнерката, ни задравјето и уште многу „ни“, како што е важна употребата на супстанца или зависничкото однесување. Физиолошките карактеристики на болеста се толеранција и апстиненцијална криза. Толеранцијата е потребата за се поголема и поголема доза од супстанца или се поприсутно зависничко однесување за да се постигне истиот ефект на задоволство од тоа.
Лицата зависни од супстанца за ист ефект земаат се повеќе од супстанцата на почеток за да доживееат задоволство, но подоцна за да ја избегнат апстиненцијалната криза. На пример, пушачите прво пушеле по неколку цигари и не секој ден, потоа по пола кутија цигари, па по една, а некои и по две и три кутии по одреден период. Лицата што се коцкаат почнале со уплата на „ливче“ за 50 денари, па 100 денари, стигнале до уплати од 1.000 денари, па почнале да играат на апарати со сè поголеми и поголеми вложувања во пари, за да доживеат задоволство од коцката и како што самите велат да ја намалат напнатоста која доаѓа од опсесивно-компулсивната потреба и од копнежот за коцкање.
Апстиненцијалната криза (се мисли на физичка апстиненцијална криза) се јавува по редукција или прекин на употребата на некои супстанции или зависничко однесување. Помалку е јасно дали, освен коцкањето, другите форми на ПУИ ги исполнуваат критериумите во врска со толеранција и апстиненцијална криза.
Во меѓународната класификација на болести – 11 ревизија веќе се направени некои промени и болестите на зависност од супстанции се променети во „нарушувања“, заради употреба на супстанции и зависничко однесување. Во оваа ревизија веќе се вклучени некои бихевиорални зависности и некои интернет зависности, како „офлајн и „онлајн“ коцка и „офлајн“ и „онлајн“ видеоигри. За жал, последната ревизија сè уште не ги содржи сите проблематични употреби на интернет и бихевиорални зависности и затоа нема јасни дијагностички критериуми за сите нив. Во последно време почна да се зборува и за претераното вежбање, „вежбање до болка“, а знаеме дека при болка се ослободуваат во мозокот ендогени опиоидни невротрансмитери, кои придонесуваат за обезболување, но и за задоволство и тие се во „игра“ и кај опијатната зависност.
Проблематичната употреба на интернет и употребата/зависноста од супстанца често се појавуваат заедно. Преклопувањето меѓу ПУИ и зависноста од супстанции се должи на слични карактеристики што предиспонираат кон ова, исти региони на мозокот, кои реагираат на употреба на супстанци и на интернет и учество на исти невротрансмитери. На пример, екстернализирачкиот модел на однесување (агресивен, импулсивен и антисоцијален модел и прифаќање ризици), како и интернализирачки модели на однесување (анксиозно, избегнувачко однесување за опасности и депресивен став) можат да придонесат и за појава на ПУИ и за употреба на супстанца. ПУИ и употребата на супстанции имаат контроверзна релација. Компулсивна употреба на интернет би можела да заштити од употреба на супстанции преку обезбедување на одвраќање или различен начин на компулсивно однесувања и ова го потврдуваат некои клиенти кои соопштуваат дека најлесно апстинираат од супстанца кога употребуваат интернет или играат видеоигри. Но, точно е и тоа дека лица кои употребуваат интернет соопштуваат и за употреба на супстанца, односно дека ПУИ може да биде предзнак на употреба на супстанца. Пример за ова е „онлајн“ коцката кога некои лица кои ја практикуваат, за да останат будни, да не чувствуваат замор, за да имаат хипермнезија-добро помнење и добра концентрација употребуваат амфетамини. Друг пример за ова се таканаречените суицидални игри, како видеоиграта „МОМО“ и „Синиот Кит“, кои бараат од играчот да исполнува опасни задачи или да се самоповредува, па затоа не е исклучена употребата на супстанции како „средство за справување“ со стравот и предизвиците во играта, со цел да се охрабри и да продолжи со исполнување на поставените задачи и предизвици во играта.
Употребата на супстанции, од друга страна е поврзана со лошата контрола врз користењето интернет и може да предвиди висок ризик за ПУИ.
ПУИ покрај со употребата на супстанции често се појавува заедно и со други ментални нарушувања, како на пример депресија, суицидност, анксиозност, непријателство, интерперсонална чувствителност, психотичност, АДХД (растројство во вниманието и хиперактивност), импулсивни растројства и др.
Така на пример „онлајн“ коцката и гледање порнографија почесто се појавуваат заедно со употреба на супстанца. „Сајберхоардинг“ (собирање работи), „сјаберхондрија“ и зависност од социјални медиуми често се појавува со опсесивно-компулсивните растројства. „Сајберсекс“ почесто се појавува со анксиозност, социјална фобија и импулсивни растројства. „Сајбершопинг“ (пазарање преку интернет) почесто се јавува со инпулсивни растројства. Зависност од социјални медиуми почесто се јавува со анксиозност и социјална фобија. Епидемиолошките податоци идентификуваа и поврзаност меѓу стапките на употреба на социјални медиуми и паметни телефони, депресијата и самоубиството кај голем примерок од млади (Twenge et al 2017).
Во рамки на проектот COST за ПУИ беше создадена работна група која активно ќе соработува со луѓе со искуство од прва рака за ПУИ. Целта на оваа група беше да даде глас и да соработува со лица кои имаат искуство за ПУИ, како и да се промовира „вклученост на граѓаните/членови на јавноста“. Вклучувањето на граѓаните во науката го прави истражувањето „со“ или „од“ членови на јавноста, а не „до“ или „за“ нив. Вклученоста е различна од учеството во студија, каде луѓето првенствено се вклучени во процесот на истражување, а не како учесници во истражувањето. Во рамки на оваа активност во Република Северна Македонија беа спроведени разговори со седум фокус групи: млади лица, млади активисти од граѓанска организација ХЕРА, здравствени и социјални работници од јавното здравство и од граѓански организации, наставници и стручни соработници од средни училишта. Овде презентираме само мал дел од искуствата од прва рака на двете групи млади. Тие рекоа дека проблематични се опасните игри како „МОМО“ и „Синиот кит“ – игри кои бараат од играчот да исполни нешто или да се самоповреди. Опишуваа лични и искуства на лица кои ги познаваат како се обидувале да престанат да го проверуваат својот телефон, но после 15 минути не можеле повеќе да издржат, ќе кажат дека ќе го гледаат телефонот само 15 минути, но останувале на мобилниот телефон и подолго од еден час. Опишуваат состојби на повлекување и социјална изолација, состојба на тага, отежната комуникација со надворешниот свет, анксиозност, но и состојби на подобрување кога престанувале да користат интернет. За родителите соопштуваа дека сè што ним им зборувале да не прават, тие истото го правеле. Во однос на „сјберсекс“ рекоа дека зависноста од порно е многу почеста отколку што ние мислиме и дека тоа може да резултира со еректилна дисфункција предизвикана од порно. Притоа споделија со нас дека младите и неискусните луѓе се „жртви“, а употребата на супстанции, стимулантни дроги за надминување еректилна дисфункција (кокаин, амфетамин и др.) не е исклучена во овие состојби со цел за „самолекување“.
Младите од граѓанскиот сектор зборуваа повеќе за ризиците од интернет и за „сајбербулинг“. Тие ни соопштија дека проблематични се размената на слики и видеа на социјалните мрежи без согласност, уцена на жртвите и барање пари или секс, дезинформации, лажно претставување и измами-„кетфиш“. Тие зборуваа за немање интернет-писменост и едукација за лажни вести, недостиг од правна заштита и регулација. Тие рекоа дека интернетот може да биде алатка за манипулација и ризик за демократијата. Тие знаат дека има малолетници вклучени во измама со лични информации и познаваат млади кои биле жртви на сајбер криминал.
„Сајбербулинг“ претставува намерно, повторувано и кон слаба и беспомошна жртва малтретирање преку интернет. Извршителот тешко може да се препознае и може, но не мора да биде врсник. Малтретирањето може да биде присутно постојано „24/7“ и секаде, нема безбеден простор и заштита, вестите (информации/слики) брзо се шират и достапни се до голема популација.
Извршителот на „сајбербулинг“ нема воопшто емпатија, а малтретирањето може да е бесконечно и да се повторува цел живот. Жртвата на „сајбербулинг“ е понижена има психичка болка и се плаши да открие што и се случува, затоа што е уценета, исплашена и беспомошна. Според истражување направено во Република Северна Македонија и во други земји малтретирањето преку интернет барем два пати во последните месеци било присутно кај 13% од младите на 11-годишна возраст во 2014 година, а во 2018 година кај 9%. За споредба, во Исланд каде што овој тип малтретирање има најниска преваленција овие проценти изнесуваат 8% и 3% за 2014 и 2018 година.
Во Република Северна Македонија беше направена анкета со примена на прашалникот PIUQ-18 меѓу 16-годишни ученици во 2019 година. PIUQ-18 при нејасни дијагностички критериуми не е дијагностичка алатка за процена на зависност од интернет, туку валидна и сигурна алатка за процена на проблематична употреба на интернет. Од 1.645 прашалници, само целосно пополнетите 1.494 беа анализирани. Одговори со вкупно 41 и повеќе бодови зборуваат за проблематичната употребата на интернет (Koronczai et all 2011). Кај 903 (60,4%) ученици резултатот бил 41 или поголем и немало значајна разлика меѓу учениците од различна националност (p = 0,11). Ова не може да се препише само на животен стил на денешната младина и бара јавно здравствени и социјални напори за решавање на овој предизвик.
Но, нема да сме праведни ако не кажеме дека интернетот е корисен за многу работи, особено ако соодветно се применува. Така на пример, тој може да се применува за едукација, превенција и третман на употреба и зависност од супстанции.
Република Северна Македонија, заедно со други земји од Југоисточна Европа (Грција, Босна и Херцеговина, Црна Гова, Хрватска, Србија и Романија, а со поддршка на Совет на Европа, Помпиду групата, во рамки на проектот за онлајн интервенции за дрога развија алатка за самопроценка на ризикот од употреба на дрога, која е поставена на веб-страницата: www.drughelp.eu. Прашалникот кој се употребува за самопроцена (ДУДИТ) е преведен на сите јазици од земјите учесници, вклучително и на македонски јазик. На алатката се пристапува анонимно и не се потребни идентификациски податоци за лицето кое се вклучува, а приватноста и доверливоста е заштитена на највисок степен. Најголем број од лицата кои ја посетуваат оваа страница воопшто не се обратиле во јавно здравствени сервиси за превенција и за третман на употреба и зависност од дрога и ова за нив е единствена интервенција. Посетителите на оваа алатка се многу помлади од тие во јавноздравствените сервиси, најмногу од нив користат марихуана, и за разлика од јавноздравствените сервиси, до оваа алатка има многу повеќе посети од женски лица. Ова зборува дека стигмата да се биде лице кое употребува дрога, особено жена која употребува дрога ги превенира лицата кои употребуваат дрога, особено младите и жените да пристапат навремено и да побараат помош до јавноздравствените сервиси, кои не се креирани и специфични за нивните потреби. Оваа алатка ги отвори вратите за интервенција, особено за младите и жените. Поучени од ова, а и од лекцијата која ја научивме од Ковид-19 пандемијата, почнавме со поддршка на Советот на Европа – Групата Помпиду во рамки на проектот за интернет интервенции за Југоисточна Европа да развиваме алатка „eScreen“ за самотестирање, самоследење, водење личен дневник и препораки за тоа што некој може да стори за да ги промени своите навики за алкохол или за дрога, со цел да го подобри своето ментално и физичко здравје.
