Пишува: Проф. д-р Мирјана Кочова
педијатар ендокринолог и генетичар
Пубертетот претставува специфичен период во развојот на детето кој се карактеризира со постепено созревање на секундарните полови белези, забрзан раст и емотивна нестабилност.
Овој процес е под контрола на хипофизата, со учество и на надбубрежните жлезди, а на крајот се вклучуваат и гонадите, односно јајникот и тестисот. Времето на почнувањето на пубертетот е варијабилно, но општо е познато дека низ вековите пубертетот завршува за пократок временски период.
Така, во 19 век девојчињата добивале менструација на 13-17 години, додека денес просечната возраст на првата менструација е 12,5 години. За машките деца нема доволно податоци за пубертетот низ вековите, но и во овај случај впечатокот е дека се јавува порано и завршува побргу на 12-16 години.
НОРМАЛЕН ПУБЕРТЕТ КАЈ ДЕВОЈЧИЊА
За временски нормален пубертет кај девојчињата се смета пубертетот чии први знаци ќе се појават во периодот помеѓу 8 и 11 години. Најчесто започнува со благо зголемување на млечните жлезди, кое може да биде динамично-со нивно зголемување, зацврстување, па повторно омекнување и сл. Кај помал број почнува еднострано, но потоа доаѓа до изедначување на градите. Поретко едната града е значајно поразвиена од другата. Понекогаш прв знак на пубертетот е болка во пределот на градите при допир или удар. Потоа следува појавување на влакна во пубичниот дел, паралелно може да се појави секрет на гаќичките кој обично многу ги загрижува родителите, но оваа појава вообичаено е преодна. Кај некои девојчиња ова е придружено со појава на влакна под пазувите и телесен мирис како кај возрасна жена. Понекогаш појавата на влакнетост и телесниот мирис може да претходи на појавата на градите и да биде прв знак на нормален пубертет.
- Овие знаци напредуваат и кон нив се придружува забрзано растење кај девојчињата, односно може да порасене цели 10 cm и повеќе во тек на една година.
- Градите се зголемуваат низ 4 стадиуми, а на крајот се оформува пупката. Влакнавоста го достигнува распоредот и интензитетот како кај возрасните на околу 12-13 години.
Карактеристика на пубертетот се емотивните промени. Од мирно и послушно дете, до девојче кое постепено станува емотивно нестабилно, склоно кон лутина и плачење без значајна причина, незадоволно од својот изглед, не соработува со родителите, се инаети, своеглаво е и склоно кон ризици. Овие промени се различно изразени кај секое девојче, но секогаш се присутни.
Сексуалното созревање завршува со почнување на менструално крвавење на возраст од 11-14 години. Тоа може да биде во нерамномерни интервали во текот на првата година од почетокот, но потоа е регуларно и настапува различно кај девојчиња во раст, со стабилно растојание кое може да биде од 21 до 40 дена.
РАН ПУБЕРТЕТ
Раниот пубертет ги има сите досега споменати карактеристики, но се јавува меѓу 7 и 8 години. Почест е кај девојчињата со зголемена телесна тежина. Треба да се разликува од предвремениот пубертет кој е патолошка состојба преку рендгенски, лабораториски и хормонални испитувања. Единствениот ризик од раниот пубертет е раното завршување на коскениот раст, што резултира со помала крајна висина на девојчето. Оваа појава обично е присутна во фамилијата, а во некои етникуми е и правило. На пример, кај ромската популација пубертетот настапува по правило порано и затоа овие девојчиња имаат просечно помала висина.
ПРЕДВРЕМЕН ПУБЕРТЕТ ОД ЦЕНТРАЛНО ПОТЕКЛО
Предвремениот пубертет кај девојчињата почнува пред осмата година. Може да почне во кое било време кај детето, дури и како доенче, но најчесто се јавува во возрасната група 4-6 години.
Го има истиот тек како нормалниот пубертет, а хормоналните наоди се слични aкако кај девојчињата во пубертет. Причината е најчесто функционална – настанува заради предвремено активирање на хормоналната оска за кое не се познати точните причини. Во еден мал број случаи, особено кај децата под 2 години, причината може да биде бениген тумор во хипоталамусот кој не расте и обично нема потреба од оперативен зафат. Во двата случаи постои успешно хормонално лекување кое води до враќање на хормоналниот наод на предпубертетско ниво за 1-2 месеци. Со терапија градите се намалуваат, дури исчезнуваат, но влакнавоста, доколку ја имало, останува и не напредува во текот на терапијата.
Доколку не се лекува, предвремениот пубертет ќе ги помине сите фази се до завршување на растот и овие девојчиња ќе имаат значајно намален раст како возрасни.
Исто така, ќе бидат поинакви од другите деца, тешко ќе се справуваат со менструалното крвавење, а заради присутната рана сексуалната желба, постои ризик овие девојчиња да бидат сексуално вознемирувани и да забременат во детска возраст. Заради сето тоа имаат психолошки последици, па лекувањето е препорачано според медицината базирана на докази.
Лекувањето се спроведува со хормонален аналог кој се дава како инјекции во месечни интервали и го запира пубертетскиот развој. Терапијата трае се додека детето дојде во возраст кога нормално се јавува пубертетот. Тогаш терапијата се прекинува и пубертетот продолжува со нормален тек. Плодноста на овие девојчиња е сочувана.
ИЗОЛИРАНА ПОЈАВА НА МЛЕЧНИ ЖЛЕЗДИ
Оваа појава станува многу честа. Може да се јави почнувајќи од возраст на доенче, па се до 7-годишна возраст и има претпоставки дека е поврзана со изложување на хемиски супстанции од околината, како што се пестициди, хормони, фталати, состојки во пластичната и лимената амбалажа и слично. Може повремено спонтано да исчезне, па повторно да се појави. Се карактеризира со изолирано зголемување на млечните жлезди без други пубертетски знаци. Хормоналните наоди кај овие девојчиња се во границите на нормалата. Сепак, оваа појава мора внимателно да се процени, бидејќи може да биде вовед во вистински предвремен пубертет.
НОРМАЛЕН ПУБЕРТЕТ КАЈ МАШКИ ДЕЦА
Пубертетот кај машките деца, за разлика од девојчињата, почнува подоцна, односно меѓу 9 и 13 години.
Најпрвин почнува раст на тестисите и пенисот, а потоа се појавува влакнавост во пубичната регија и во пазувите. Овие појави напредуваат, придружени со забрзан раст на момчето. Забрзаниот раст е многу поизразен кај момчињата и тие можат да растат 10-15 см во текот на 2 па и 3 години, до постигнување на крајната висина. Телото станува мускулесто, а гласот почнува да станува низок. Последните знаци се влакнавоста на екстремитетите, појавата на мустаќи и брада. Пубертетот кај машките деца завршува со првото исфрлање на сперма, односно ејакулација. Емотивните промени кај машките деца се многу повпечатливи-тие се посамостојни од девојчињата и се склони кон ризично однесување, како што се возење без дозвола, пушење, пиење алкохол, агресивни испади и незадовоство од својот изглед особено од висината.
ПРЕДВРЕМЕН ПУБЕРТЕТ ОД ЦЕНТРАЛНО ПОТЕКЛО КАЈ МАШКИ ДЕЦА
За разлика од девојчињата, овој предвремен пубертет кај машките деца во 50% е предизвикан од ткиво на тумор во хипофизата или мозокот. Преостанатите се предизвикани од аномалии или воспаленија на овие регии, а 30% се предизвикани од функционално прерано прерано почнување на пубертетот и за раслика од девојчоњата, тоа е многу поретко.
Предвремениот пубертет се карактеризира со нормална, но рана појава на пубертетските знаци. Сексуалната желба е силно изразена, па мали претшколски и школски деца гледаат порно снимкии видеа или се однесуваат нападно кон спротивниот пол. Лекувањето зависи од причината. Ако се работи за тумор, тогаш се отстранува хируршки; ако се работи за функционален предвремен пубертет, тогаш се лекува со хормонални инекции, и кога лекувањето е успешно се прекинува во време кога треба да настапи нормалниот пубертет.
ИЗОЛИРАНА ПОЈАВА НА МЛЕЧНИ ЖЛЕЗДИ КАЈ МАШКИ ДЕЦА
Оваа појава е многу честа и повеќе или помалку е изразена кај здрави машки деца. Се јавува дури кај 50% од пубертетските момчиња. Се работи за појава која се должи на периодот на балансирање на машките и женските сексуални хормони што се случува во текот на пубертетот. Оваа појава е преодна и сосема се повлекува со завршување на пубертетот.
Постојат и патолошки состојби кои можат да ја предизвикаат, како што е недостаток на одредени хормони од надбубрежната жлезда. Исто така постои и фамилијарна наследна гинекомастија кај која единствено решение е козметска хируршка интервенција. Плодноста кај овие момчиња е зачувана. Предвремениот пубертет може да почне и заради дисфункција на надбубрежна жлезда, овариумите или тестисите, но овој проблем е поредок и има поинаков тек, лекување и исход.
