Пишува: Проф. д-р Снежана Стојковска
Инфектолог на Клиниката за инфективни болести и фебрилни состојби – Скопје
Пред неколку месеци, повторно пишувајќи за инфектолозите како чувари на јавното здравје ја потенцирав потреба од континуирано градење на свеста за потреба од постоење на организирана, екипирана инфектолошка служба која е спремна проактивно да делува и се справува со сите можни предизвици и закани за јавното здравје. Немаше никаков конкретен повод на некоја навестувачка инфекција, сезона на некоја болест или слично. Едноставно инфективните заболувања се константен придружник на луѓето низ историјата, тие изненадуваат, осакатуваат, убиваат. Светот во кој живееме од секогаш бил свет кој го делиме со инфективните причинители и инфективни заболувања. Забораваме дека се што имаме делиме со бактерии, вируси, протозои, габи, приони… со кои сме во постојана борба за животниот простор. Да се биде апсолутен победник не е можно. И ние како макроединка и причинителите на заболувања како микроентитети бараме начин за воспоставување своевидна рамнотежа.
Повеќе од 70 инфективни заболувања се со задолжително рапортирање на јавноздравствените институции и епидемиолошките служби. Улогата на надзорните програми е со се подобро и побрзо препознавање и прекинување на ланецот на трансмисија на заболувањата. И додека повторно се јавуваат и заборавени класични инфективни заболувања, од многу причини, се јавуваат и нови патогени кои во голем дел потекнуваат од животинскиот свет. Во еден момент патогените ја прескокнуваат бариерата кон човекот, се прелеваат. Не сакам да влегувам во ниедна од теориите, само како човек од струката да потсетам дека микроорганизмите еволуираат 40 милиони пати побрзо од нас луѓето, што апсолутно укажува на две работи. Односно индицира, но и овозможува императивно заедничка работа на научниците за предвидување на епидемиите и пандемиите пред да се појават.
Телеграфска хронологија на пореметување на гореспомената рамнотежа тргнува од кластерот во Кина во декември 2019. година. За градот веќе и врапци пеат. На 11.02. 2020. година, Светската здравствена организација објави ново име за епидемиско јавување на болеста предизвикана од новиот коронавирус, првично наречен 2019 n-nCoV. Имено следејќи ги еволуитивните карактеристики и демонстирана патогеност кон развој на тешки респираторни инфекции, новиот натрапник е наречен SARS-CoV-2 (Severe acute respi. ratory syndrom corona virus -2). Точно месец дена по “крштевката “ поради емергентната појава и континуирано ширење, на 11. март, СЗО прогласува пандемија која за жал се уште е во полн ек. Од тогаш до денес целата светска научна јавност е сплотена во изнаоѓањето начини за справување со оваа глобална закана.
Како инфектолог целиот свој работен век едуцирам дека најдобар лек за сите инфективни заболувања е нивно добро познавање за успешна превенција. Како е активната превенција, односно вакцина, се уште во длабока фаза на бројни пред клинички и клинички одговорни тестирања, сметам дека е од најголема важност да сме во тек со можните начини за прекинување на ланецот на ширењето на инфекцијата.
Затоа е потребно да се потсетиме, од она што до сега го знае науката за сите видови и патишта на ширењето на инфекцијата – трансмисијата. Многу работи знаеме, многу работи треба да осознаеме за овој вирус.
Од еден апдејт на Светската здравствена организација, еден краток, а глобален научен приказ, би сакала да ги поентираме најважните работи.
Сите досегашни сознанија укажуваат за апсолутно доминантен пренос на вирусот од човек на човек. Затоа разбирањето како, кога и на кој начин настанува преносот е клучно за развој на ефективниот јавно здравствен систем со адекватна превенција и контрола за прекинувањето на ланецот на трансмисијата.
МОДАЛИТЕТИ НА ТРАНСМИСИЈА
Генерално земено можни патишта за пренесување SARS-CoV-2 вклучуваат персонални контакти, пренос со респираторните капки, воздушен пат со генерирање аеросоли, контакт со контаминирани предмети и површини, феко-орален пренос, пренос преку крвта, пренос од мајка на дете и на крај пренос од животните на човекот и обратно.
Доминантен, примарен начин на пренос се остварува со директен, индиректен или близок контакт со инфицирано лице преку заразните секрети на горните респираторни патишта или респираторните капки кои се исфрлааат од страна на инфицирано лице при кивање, кашлање, генерално при близок контакт во краток временски период или споделувајки подолг временски приод во ист затворен простор. Инфицираното лице доволно е и гласно да зборува или да пее. Овие респираторни капки се со диаметар од 5 до 10 нанометри. Со кивањето, кашлањето, пеењето, може да се внесат во уста, нос, конјунктива на друго лице, што може да резултира со инфекција. Истото може да се случи и при нивното ширење по контаминирани површини и кога по индиректен контактен пат лицето ќе ги внесе во горните респираторни патишта.
Капково пренесување настанува со близок контакт, директен, лице во лице, во времетраење подолго од 15 минути во било која средина со потврден случај во период почнувајќи од 24 часа пред појавата на симптомите кај потврдени случаи или споделување на затворен простор со потврден случај во пролонгиран временски период, подолго од 2 часа.
Многу дискусии во науката предизвикува таканаречен респираторен пат на пренос со генерирање на аеросоли или таканаречена воздушна трансмисија. Истата се дефинира како ширење на инфективниот агенс со дисеминација на сосушени респираторни капки, нуклеуси, аеросоли, кои остануваат инфективни кога ќе се суспендирааат во воздух по подолг временски период. Големина на овие честички е помала од 5 нанометри. Неоспорна е можноста за генерирање на овие аеросоли при одредени медицински процедури (на пример: интубација или бронхоскопија). Она што ја разбранува јавноста се актуелните научни дискусии од страна на физичарите кои се занимаавата со физиката на издишаниот воздух – постои ли можност за аерогено ширење по пат на аерослои и во отсуство на изведување на медицински процедури, односно во затворените простори особено со лоша вентилација. Се уште мора одговорно да се каже, што е наведено во документот на СЗО, дека се работи само за експериментални модели, со потврдено присуство на SARS-CoV-2 РНА во примероците на воздух во аеросолите од 3 до 16 часа, настанати со експериментално индуцирани аерослоли. Во ниедна од ситуациите кои се испитувани не се работи за нормална хумана продукција на аеросли кај заразаени индивидуи.
Овој потенциален можен начин на пренос е особено важен доколку се докаже како можен, пред се за сите видови болнички простори каде се лекувааат пациентите со потврдена КОВИД инфекција. Досегашните клинички извештаи ширум светот, за здравствени работници експонирани кон КОВИД инфекцијата, каде не се генерираат аеросоли, не покажале нозокомиална трансмисија ако се применуваат сите мерки на контактна и респираторна заштита. Потребни се наредни студии за проценка на можно влијание во трансмисијата на вирусот. Имено детекцијата на РНА со РТ-ПЦР не е апсолутно индикативна за репликацијата односно не е задолжително инфективно компетентна честичка (виабле) на вирусот кој би бил способен за трансмисија на болеста и настанувње на инфекцијата. Тоа се досегашните сознанија.
Истиот пат на пренос многу е дискутиран како потенцијален и надвор од болничките простории, имено во сите таканаречени “indoor crowded“ постори, во комбинација со капковата трансмисија, како што се на пример ситуации при хорско пеење, затворени оптоварени ресторански простори или фитнес сали. Пролонгиран престој во простори со слаба вентилација, со поголем број на лица, а со присутно инфицирано лице, особено комбиниран и со контакт со загадени површини, се наментува во иднина како можен трансмисивен пат, особено таму каде не се применуваат основните правила за лична заштита кои се свето правило кога се работи за КОВИД инфекција. Барем засега, додека немама друга превенција.
Тука мора да се кажат и неколку збора за можното влијание на температурата и влажноста на воздухот кои со сигурност во голема мера на свој начин ја одредуват одржливоста на вирусите на одредени површини. Релативната влажност е од големо влијание на сите респираторни капки кои содржат некој респираторен вирус. Таа влијае на сите патишта на трансмисија, но сепак нејзиното влијание е најголемо при воздушниот пренос. Така се, зависно од температурата на амбиентот и влажноста, како и од видот на површините, детектирани вирусни виабли во времетраење од неколку часа до неколку дена. Тоа е особено значајно за болнички простории со сите свои содржини и површини. На пример, пренос на вирусот од стетоскопи или термометри, до обувки на медицинскиот персонал и многу други можности, сепак само ако не се запазуваат задолжителни мерки за лична заштита на персоналот.
Значи основни патишта на трансмисија на овој вирус се уште се сметаат интерхумана трансмисија по пат на респитраторни капки, воздушна трансмисија и контакт со контаминирани површини и предмети.
