Стручно со д-р Марта Тунџева: Бенефити од рана дијагноза и ризик фактори кај деменција

Пишува: Д-р Марта Тунџева, специјалист по семејна медицина

Кои се податоците за бројот на лица со деменција во светот?

Се проценува дека сега има 46,8 милиони луѓе што живеат со деменција во светот, со бројки за кои се проектира дека ќе се зголемуваат речиси двојно на секои 20 години, и дека ќе нараснат до 74,7 милиони до 2030 и 131,5 милиони до 2050 година, што значи дека популацијата геријатризира.

Во Р.Македонија, според последните анализи, има околу 400.000 стари лица, од кои околу 20% се смета дека се дементни. Aлцхајмеровата болест почнува по 60-та година и преваленцата се удвојува секои пет години.

Најчест облик на деменција, околу 60-70 %, е Алцхајмеровата болест. Болеста ги зафаќа деловите на мозокот што го контролираат памтењето , мислењето, говорот, расудувањето. Потоа следи деменција со левиеви телца, фронтотемпорална деменција и васкуларна деменција.

Какво заболување е деменцијата?

Деменцијата е невродегенеративно заболување што настанува постепено со пропаѓање на невроните, а се манифестира со промени во однесувањето, со апстрактни дисфункционирања, проблеми во изведувања на секојдневни задачи и учење на нови вештини.

Во одредени моменти може да започнe многу нагло,обично по некои акциденти или губење во позната средина. Најчесто, семејството го припишува на случаен настан и доцни со пријавување на симптомите, поради што откако ќе се случи нешто забележливо, лицето се носи на лекар.

Кои се најчести прашања што треба да се поставуваат при земање анамнеза/хетероанамнеза ?

• Дали има проблем со пребројување нови настани?
• Дали се сеќава на разговорите што сте ги направиле пред неколку дена?
• Дали има тешкотии во наоѓањето име / личност?
• Дали има проблем со плаќање на сметките и финансиите?
• Дали прави грешки при земање лекови?
• Дали има сообраќаен проблем со местото каде што живее?

Општо е познато дека е ова еден глобален здравствен социјален проблем, со оглед на фактот дека населението е во нагол подем на стареење. Ова се однесува особено на земјите во развој, при што се наметнува потребата за рано дијагностицирање уште во рана или предклиничка фаза, кога пациентот нема никакви симптоми на болеста. деменција.

Со стареењето на населението ширум светот, бројот на лица со деменција ќе расте, но не е сигурно колкав ќе биде тој број. Од една страна, падот би сугерирал дека идните стапки се делумно модифицирачки и ефективно се справуваат со модифицираните фактори на ризик и може да го одложи почетокот, ако не и целосно да го спречи развојот на деменција како што старееме.

Се претпоставува дека преваленцијата на деменција кај лица постари од 60 години се движи помеѓу 4.6% во Централна Европа до 8.7% во Северна Африка и Среден Исток. Во другите региони се претпоставува дека преваленцијата се движи помеѓу 5.6 и 7.6%. Нискиот животен стандард е ризик-фактор за појава на деменција. Се проценува дека 58% од луѓето со деменција живеат во земји со низок или среден приход, процент кој се очекува да се зголеми до 63% до 2030 година и до 68% до 2050 година. Зголемување на бројот на лица со деменција ќе биде многу поголем во земјите со ниски и средни приходи (LMIC), отколку во земјите со висок приход (HIC).

Која е улогата на лекарите?

Улогата на лекарите е да ја превенираат појавата на ризик-факторите што сѐ уште се најголема причина за доведување до манифестација и дијагностицирање на болеста. Конечно, дијагностицирањето на деменцијата би требало да поттикне промена во пристапот на лекарите од примарната заштита, евалуацијата и третманот на другите коморбитети, посебно во случаи на постоење ризик-фактори на васкуларно ниво.

Со оглед на фактот дека Алцхајмеровата болест (АБ) е најчеста, таму се насочени и напорите за нејзино спречување.

Кои се  фактори можат да доведат до појава на ова заболување?

Факторите на ризик се делат на две групи

• Фактори на кои може да се влијае со интервенирање, особено кај средна возраст од популацијата,промена на животниот стил на живеење;
• Фактори на кои неможе да се делува (старост, пол, генетика);
• Навиките се земаат како карактеристики на животната определба, а тоа се пушење,зависност од алкохол, осаменост, исхрана. И на овие фактори, исто така, може да се интервенира;
• Како посебни фактори се издвојува мала група, и тоа депресијата, повреди на глава, ниско ниво на образование,низок коефициент на интелегенција, физичка неактивност.

Фактори на ризик на кои може да дејствуваме се:

• Хипертензијата (ХТА) се поврзува како ризик-фактор во подоцнежните години,но во некои аналитични студии се покажува инверзна корелација помеѓу АБ и ХТА. Кај лица постари од 75 години нискиот притисок подоцна го зголемува ризикот за појава АБ;
• Диабетес мелитус (ДМ). Нема доволно докази дека одреден тип на терапија за ДМ го намалува ризикот од појава на АБ;
• Атријална фибрилација;
• Хиперхолестеролемија;
• Хиперхомоцистинемија;
• Гојност. Гојноста во доцна возраст го намалува ризикот од појавата на АБ,за разлика од раната возраст, каде е ризик-фактор за појава на АБ.
• Депресија. Употребата на антидепресиви со антихолинергично дејство може да ја предизвика или да ја влоши когнитивната функција.Тие што се болни од други психјатриски болести се ризични за појава на АБ (шизофренија, посттрауматски стрес).
• Пушење. Неколку метаанализи зборуваат за поврзаност на пушење со развој на деменција (ризик 1,16-1,79)
• Трауматско оштетување на мозок;
• Кај мажи-носители на APOE-e4 алелот постои зголемен ризик за појава на деменција.

Фактори на ризик на кои не можеме да делуваме

• Староста е најбитен фактор за појава на деменција. Подложни на скрининг се пациенти над 65-годишна возраст.
• Постојат контроверзни податоци за распростанетоста меѓу половите: од 65 до 69 години односот на половите е 1,2:1 во корист на жените, од 70 до 85 години 1,6:1 во корист на жените и преку 85 години исто во корист на жените во однос 2:1, што зборува за фактот дека женскиот пол е подолговечен.
• Фамилијарните форми на АБ се застапени автозомно доминантно од 2,5-5% како моногамски формии се јавуваат многу рано во помлада возраст. Типично е појава на најмалку тројца од семејство во две или повеќе генерации, од кои двајца се првостепени сродници.

Фактори на ризик на кои може да се делува и имаат протективно дејство

• Високо ниво на едукација, со ментална ангажираност во слободно време како што е читање, танцување, пеење, играње на друштвени игри.
• Вежбање, особено по 20-30 мин/3-5 неделно, особено кај тие во средна возраст.
• Медитеранска исхрана, мешункаста храна, внес на риба, житарки, зголемен внес на зеленчук, храна богата со незаситени масни киселини, маслинов зејтин, умерен внес на млечни производи со малку маснотии во нив, намален внес на месо со заситени масти, умерена количина на вино.
• Нема докази за влијанието на спречувањето на појавата на АБ со користењето на гинко билоба.
• Студиите од испитувањето на користење на ацетлсалицилна киселина или нестероидни ревматични лекови,витамин Е, од групата на витамин Б, антиоксиданси, естрогени не докажаа превентивно дејство за појава на АБ.

Која е улогата на матичните лекари?

Примарната здравствена заштита, односно матичниот лекар, игра критична улога за рана идентификација на пациенти со деменција.

Рана дијагноза на деменција овозможува почнување со терапија и подобрување на квалитетот на живот на пациентите.

Рано откривање на симптоми на деменција може да доведе до дополнителни иследувања на пациент што има реверзибилни причини за губење на помнењето. Ако состојбата е хронична и прогресивна, овозможува фармаколошки третман што може да го успори процесот на когнитивно губење. Но најважно, овозможува и подолг период на независна грижа за себе и подолг престој на пациентот во сопствениот дом, како и вклучување на пациентот во планирање на понатамошната грижа. Затоа проактивниот пристап кон дијагноза и рана интервенција може да ја подобри благосостојбата на лицето со деменција и на членовите на семејството кои се вклучени во грижат.

◊◊◊◊ Во наредното стручно со д-р Марта Тунџева: Кога се открива деменцијата и кои фактори влијаат за рана детекција?