Пишува: Проф. д-р Елисавета Стикова
УКИМ – Медицински факултет, Институт за јавно здравје на РМ
ВЛИЈАНИЕ НА АЕРОЗАГАДУВАЊЕТО ВРЗ ЗДРАВЈЕТО НА НАСЕЛЕНИЕТО И РАБОТНИЦИТЕ ШТО РАБОТАТ НА ОТВОРЕНО
Што е аерозагадување?
Воздухот е составен од смеса на гасови (78% азот, 21% кислород, 0,09% аргон, 0,03% јаглероден диоксид, 0,07% водна пареа и други елементи во трагови). Присуството на супстанци, што не влегуваат во состав на нормалниот воздух се нарекува аерозагадување. Влијанието на аерозагадувачките материи врз здравјето на населението зависи од нивната концентрација, времето на изложеност и од индивидуалната чувствителност на поединци и/или одредени популациски групи. Затоа, за да се намали ризикот врз здравјето на поединци, одделни групи население, како и населението во целост, треба да бидат информирани за тоа кога загадувачките материи се присутни во воздухот и колкави се нивните концентрации.
Аерозагадувачките материи се најчесто невидливи, иако во одредени ситуации, концентрациите на загадувачки материи се толку високи што во атмосферата може да се забележи жолто-кафена или сивкасто бела магла, наречена смог. Главни компоненти на смогот се: сулфур диоксид, азотни оксиди, приземен озон, суспендирани честички (particulate matter) или т.н. ПМ-честички и приземен озон.
Сулфур диоксид (SO2)е безбоен реактивен, гас кој во повисоки концентрации има специфичен остар мирис. Се ослободува при согорување фосилни горива. Оттука главни извори се комуналните и локални ложишта, термоелектраните и издувните гасови на возилата.
Азотни оксиди (NOX) е заедничко име, со кое се означуваат повеќе различни соединенија на азотот и кислородот, кои вообичаено се создаваат во процесот на согорување при висока температура. Оттука, главни извори на азотни оксиди се термоелектраните и моторните возила. Азотниот оксид (NO) е домининантниот гас кој се создава при согорувањето, а се трансформира во азотен диоксид (NO2).
Азотниот диоксид е светло-кафен гас, со карактеристичен лут мирис при високи концентрации. Во реакција со органски супстанци, како што се испарливи органски соединенија (VOCs), а во присуство на сончева светлина, учествува во создавањето на приземниот озон. Поради тоа, азотниот диоксид е значаен во создавањето фотохемиски смог.
Јаглероден моноксид (CO) е безбоен гас, без мирис и вкус, кој се создава при некомплетно согорување на горивата што содржат јаглерод. Главни извори се индустријата, ложиштата и возилата.
Приземниот озон (О3) не е загадувач, кој директно се емитира во воздухот. Тоа е безбоен гас, кој се создава во фотохемиска реакција под влијание на сончевите зраци од други аерозагадувачки материи (најчесто азотни оксиди и испарливи органски јагленоводородни соединенија). Поради тоа, спаѓа во групата т.н. секундарни загадувачки материи. И додека озонот во високите воздушни слоеви ја заштитува земјата и нејзиниот жив свет од штетното ултравиолетово зрачење, приземниот озон е штетен по здравјето на луѓето, животните и растителниот свет. Се разбира дека концентрациите на приземниот озон се поголеми во летните, сончеви денови.
Суспендирани ПМ-честички (пarticulate мatter – ПМ) се многу мали, фини, цврсти или течни честички што се суспендирани во воздухот. Според своето потекло тие може да бидат од прашина, саѓи, чад или од различни хемиски загадувачки материи што ги создаваат фабриките, возилата, домашните и комунални ложишта, градежните активности, или едноставно, може да бидат од природната прашина или од нечистотии во комуналната средина. Според својата големина се делат во две големи групи – ПМ10 со големина на честичките од 10 микрони, кои уште се нарекуваат респирабилни суспендирани честички и ПМ2,5, со големина на честичките од 2,5 микрони. Тие се нарекуваат фини суспендирани честички. Нивниот хемиски состав зависи од карактеристиките на локалните аерозагадувачи и може да содржат тешки метали, нитрати, сулфати, амонијак, јагленоводороди, силициум диоксид и др.
КВАЛИТЕТ НА ВОЗДУХОТ
Аерозагадувањето зависи од интензитетот на самиот извор на загадување, метеоролошките фактори и од топографијата на просторот. Метеоролошките појави, како што се ветрот, влагата или температурната инверзија може да влијаат на разнесување, но и на задржување на аерозагадувачките материи во воздухот, а со тоа предизвикуваат влошување на квалитетот на воздухот.
Имајќи го ова во предвид, одредени земји, меѓу кои и Република Македонија имаат развиено Индекс на квалитет на воздухот – AQI. Индексот за квалитетот на воздухот е нова мерка, воведена во системот за прикажување на квалитетот на воздухот, кај нас наречен МојВоздух (https://mojvozduh.eu/web/). Со овој индекс се прави сума на сите измерени вредности на поединечните аерозагадувачки супстанци на скала од еден до 100. Мерка под 25 означува многу ниска загаденост, под 50 – ниска, под 75 – средна, под 100 – висока, и над 100 – екстремно висока.
ВЛИЈАНИЕ НА АЕРОЗАГАДУВАЊЕТО ВРЗ ЗДРАВЈЕТО
Негативното влијание на аерозагадувањето врз здравјето на населението, особено на т.н. вулнерабилни или чувствителни групи на населението: децата, возрасните, бремените жени, спортистите и хронично болните се зголемува со зголемување на индексот за квалитет на воздухот.
Иако индивидуалниот ризик за појава на оштетувања предизвикани од аерозагадувањето е релативно мал, влијанието е навистина големо кога станува збор за изложената популација и/или поголеми популациски групи.
Истражувањата од неодамнешната студија за Глобалното оптоварување со болест, повредите и факторите на ризик покажуваат дека петте најчести хронични заболувања, засегнати од аерозагадувањето и кои се влошуваат при негово зголемување се исхемичната срцева болест, цереброваскуларните болести, инфекциите на долните дишни патишта и хроничните опструктивни белодробни пореметувања.
Од друга страна, надворешното аерозагадување има директно негативно влијание врз здравјето и се поврзува со појава на оштетување на белодробната функција, астма, хронична опструктивна белодробна болест (ХОББ), кардиоваскуларни пореметувања и предвремена смртност.
Меѓународната агенција за истражување на канцерот (IARC), како специјализирана агенција на Светската здравствена организација (WHO), во октомври 2013 година објави дека надворешното аерозагадување е класифицирано како канцерогено за човековото здравје (група 1). Притоа, Агенцијата објавува листа на 38 супстанци што се наоѓаат во загадениот воздух и се класифицирани како сигурни и потврдени (група1) или веројатно канцерогени материи (група 2А). Причинска поврзаност е најдена за појавата на белодробниот карцином при изложување на наворешно аерозагадување, а позитивна поврзаност е забележана за зголемениот ризик за појава на карцином на бешиката. Канцерогеноста на суспендираните честички, кои се голем учесник во вкупното аерозагадување е посебно евалуирана, и тие се исто така, класифицирани како канцерогени супстанци од групата 1.
◊ Во наредното продолжение на стручно со проф. д-р Елисавета Стикова: Индекс за квалитет на воздухот и влијание врз здравјето – здравствени пораки за секоја категорија на здравствен ризик
