SHKRUAN:
Katerina Shekerovska- Dimovska
“Jetojmë në një kohë të pandemisë mendore. Psikodemia në nivel kombëtar dhe global, me një indikacion të theksuar të çrregullimeve mendore. Depresioni në nivel kolektiv dhe individual që sulmon në mënyrë të barabartë të gjitha gjeneratat”, thotë Dr. Vera Jovanovska-Tipko, psikiatre, psikoterapiste konjitive biheviorale. “Individi i ndjen simptomat për një periudhë të gjatë kohore, jo rrallë herë i shtyp ato ose lufton me to pa sukses dhe shpesh, marrja e vendimit për të kërkuar ndihmë nga një psikiatër dhe për të pranuar diagnozën është hapi më i vështirë. Jo rrallë, pasojat e çrregullimeve mendore mund të jenë më fatale sesa ato që vijnë nga sëmundjet fizike. Prandaj kujdesi për shëndetin mendor, por edhe për shëndetin fizik duhet të jetë i vazhdueshëm dhe në rast të problemeve të kërkohet me kohë ndihma profesionale”, thekson dr. Jovanovska-Tipko.
Rreth 3.8% e popullsisë përjeton depresion, duke përfshirë 5% të të rriturve (4% të meshkujve dhe 6% të femrave) dhe 5.7% të të rriturve mbi moshën 60 vjeç. Sipas OBSH-së, rreth 280 milionë njerëz në mbarë botën vuajnë nga depresioni. Ky numër është ndoshta edhe më i lartë sepse jo të gjithë ata që kanë depresion marrin një diagnozë zyrtare. Një problem shtesë u shkaktua nga pandemia COVID-19, e cila shkaktoi një rritje prej 25% të prevalencës së ankthit dhe depresionit në mbarë botën. A i ndjek Maqedonia trendet botërore sa i përket depresionit dhe cila grupmoshë është më e prekur?
Dr. Jovanovska-Tipko: Sigurisht që pandemia e COVID-19 shkaktoi një tronditje civilizuese shtesë me efekte të shumta mendore “pasgoditje” që do të ndihen për një kohë të gjatë. Jetojmë në një kohë pandemie mendore. Psikodemia në nivel kombëtar dhe global, me prodhim të theksuar të çrregullimeve mendore. Depresioni në nivel kolektiv dhe individual që atakon të gjitha brezat në mënyrë të barabartë. Fatkeqësisht, vërejmë një tendencë eksponenciale të çrregullimeve mendore, veçanërisht në mesin e popullatës adoleshente, ose të ashtuquajturat. gjenerata Z (midis 19 dhe 24 vjeç).
Nga atje, Organizata Botërore e Shëndetësisë vlerëson me të drejtë se deri në vitin 2030, depresioni do të jetë shkaku i dytë më i zakonshëm i sëmundjeve dhe vdekjeve të parakohshme.
Secili prej nesh herë pas here përballet me ndjenja trishtimi, dëshpërimi, veçanërisht pas tranzicioneve të mëdha jetësore, problemeve familjare, vështirësive financiare – humbja e punës, humbja e një personi të dashur. Megjithatë, kur këto ndjenja përkeqësohen dhe shoqërohen me simptoma të tjera si ndryshime në peshën trupore, pagjumësi apo gjumë të tepruar, të cilat ndikojnë në funksionimin tonë të përditshëm dhe kryerjen e detyrave, atëherë është e mundur të përballemi me depresionin. Si fillon depresioni?
Dr. Jovanovska-Tipko: Depresioni klinik nuk është vetëm trishtim. Nuk është as një gjendje kalimtare e pakënaqësisë. Ai përfaqëson një gjendje mendore krejtësisht të ndryshme, domethënë një proces afatgjatë. Një çrregullim ose sëmundje biopsikosociale me karakteristika gjenetike, biologjike dhe sociale që duhet të trajtohet. Në zhvillimin e tij mund të përfshihen faktorë të ndryshëm, si çekuilibri kimik i neurotransmetuesve, predispozita gjenetike, ngjarje stresuese, gjendje kronike mjekësore, përdorimi i substancave psikoaktive etj.
Ilaçet kundër depresionit përdoren për të trajtuar dhe reduktuar simptomat e çrregullimeve mendore, duke rritur në masë të madhe funksionalitetin e individit. Duhet theksuar se ato janë një grup drogash që nuk shkaktojnë varësi
Një ndryshim në humor mund të zhvillohet gradualisht dhe spontanisht, si një re e errët që varet, ndonjëherë pa ndonjë arsye të dukshme për individin. Simptomat ndryshojnë në varësi të llojit të depresionit. Zgjatin vazhdimisht për të paktën dy javë, gjatë së cilës gradualisht fitojnë intensitet. Në të njëjtën kohë, vërehet një rënie e funksionalitetit të individit në të gjitha segmentet e jetës së përditshme. Pamja mendore dominohet nga disponimi i reduktuar, trishtimi, zbrazëtia, dëshpërimi, plogështia, lodhja, shqetësimi dhe ankthi psikomotor, ndryshimet në oreks dhe gjumi, përqendrimi i zvogëluar, ngjyrosja negative e procesit të të menduarit. Kushtet që mund të çojnë në drejtim të tendencave vetëvrasëse.
Individi i ndjen simptomat për një periudhë të gjatë kohore, jo rrallë herë i shtyp ato ose lufton me to pa sukses. Shpesh, marrja e vendimit për të kërkuar ndihmë psikiatrike dhe për të pranuar diagnozën është hapi më i vështirë.
Pamja mendore dominohet nga disponimi i reduktuar, trishtimi, zbrazëtia, dëshpërimi, plogështia, lodhja, shqetësimi dhe ankthi psikomotor, ndryshimet në oreks dhe gjumi, përqendrimi i zvogëluar, ngjyrosja negative e procesit të të menduarit. Kushtet që mund të çojnë në drejtim të tendencave vetëvrasëse
Është thelbësore gjatë diagnostikimit të depresionit të përjashtohen kushte të tjera të shëndetit mendor që mund të kenë simptoma të ngjashme, si çrregullimi bipolar, skizofrenia ose çrregullime të tjera psikotike, por edhe çrregullime të tiroides, të cilat kanë simptoma të ngjashme. Cilat kritere diagnostikuese duhet të plotësohen që një person të marrë një diagnozë zyrtare të depresionit?
Dr. Jovanovska-Tipko: Depresioni mund të shfaqet në forma të ndryshme. Llojet më të shpeshta të depresionit janë: çrregullimi i madh depresiv ose i ashtuquajturi depresioni klinik, dysthimia (çrregullimi kronik depresiv), depresioni pas lindjes, episodet depresive në lidhje me çrregullimin bipolar, depresioni dhe sëmundjet e varësisë, etj. Jo rrallë është një diagnozë shoqëruese e gjendjeve të tjera mendore dhe mjekësore si sëmundjet kardiovaskulare, sëmundjet neurologjike, sëmundjet e sistemit endokrin, sëmundjet onkologjike etj.
Depresioni klinik nuk është vetëm trishtim. Nuk është as një gjendje kalimtare e pakënaqësisë. Ai përfaqëson një gjendje krejtësisht të ndryshme mendore. Një çrregullim ose sëmundje biopsikosociale me karakteristika gjenetike, biologjike dhe sociale që duhet të trajtohet
E gjithë kjo e bën procedurën diagnostike komplekse dhe të vështirë. Prandaj, në vendosjen e një diagnoze adekuate, është e nevojshme një diagnozë diferenciale e bërë nga një ekspert i kualifikuar në fushën e psikiatrisë. Vlerësimi përdor kriteret kryesore diagnostikuese të përshkruara në klasifikimet e pranuara ndërkombëtarisht të çrregullimeve mendore (ICD, DSM).
Prandaj, psikiatri, kur vendos diagnozën e saktë, duhet të përdorë gjithmonë një qasje multidisiplinare, e cila përfshin historinë mjekësore të pacientit, parametrat shtesë hormonalë dhe klinikë, analizat neuropsikologjike dhe psikometrike, si dhe procedura të tjera psikofiziologjike. Diagnoza e çrregullimeve mendore është një proces kompleks që kërkon njohuri, kohë, vëzhgim, aftësi terapeutike dhe përvojë të përshtatshme praktike.
Sipas Shoqatës Amerikane të Psikiatrisë, 80% deri në 90% e njerëzve që marrin trajtim për depresionin përfundimisht përjetojnë lehtësim nga simptomat e tyre. Megjithatë, duke pasur parasysh kompleksitetin e depresionit, mund të duhet kohë për të përcaktuar një strategji efektive të trajtimit. Cili është trajtimi më efektiv për depresionin?
Dr. Jovanovska-Tipko: Trajtimi i depresionit është një sfidë e vërtetë profesionale. Ai nënkupton zgjedhjen e një trajtimi efektiv që i përshtatet individit dhe siguron një përfitim afatgjatë. Për trajtimin e depresionit ekzistojnë trajtime efektive të vërtetuara shkencërisht si farmakoterapia (medikamentet), psikoterapitë specifike të strukturuara (siç është psikoterapia kognitive e sjelljes), si dhe ndërhyrje të tjera somatike.
Kur bëhet fjalë për psikofarmakoterapinë, trajtimi përfshin përdorimin e medikamenteve, të njohura si antidepresivë. Ekzistojnë lloje të ndryshme të grupeve të antidepresantëve me mekanizma të ndryshëm veprimi. Më të përdorurit janë: Antidepresantët SSRI FLUNISAN (Fluoxetine), Escitalopram, Paroxetine, SIDATA (Sertraline)…, Antidepresantët SNRI TAITA (Duloxetine), Venlafaxine…, ilaqet kundër depresionit të tjerë atipikë (Mirtazepine, Bupropion…), triciklik, ilaqet kundër depresionit, etj. Zgjedhja e llojit të antidepresantit bëhet nga psikiatri sipas diagnozës së vendosur dhe vlerësimit diferencial diagnostik. Në varësi të diagnozës, përveç antidepresivëve, trajtimi mund të përfshijë edhe lloje të tjera medikamentesh.
Në praktikën time, trajtimi që përfshin një kombinim të farmakoterapisë me psikoterapinë konjitive të sjelljes ofron efikasitetin më të mirë dhe rezultatet më të qëndrueshme.
Trajtimi adekuat dhe efektiv nënkupton një qasje të personalizuar dhe individuale ndaj çdo pacienti. Çfarë rezultatesh jep trajtimi terapeutik i personalizuar i depresionit?
Dr. Jovanovska-Tipko: Trajtimi psikiatrik i personalizuar mundëson identifikimin e faktorëve individual të rrezikut që çojnë në cenueshmëri për zhvillimin e çrregullimeve mendore. Gjithashtu merren parasysh sëmundjet fizike, nëse ekzistojnë. Është bërë një formulim personal i gjendjes së përgjithshme psikofizike për të mundësuar vlerësimin e saktë dhe trajtimin e duhur sipas mjekësisë së bazuar në dëshmi. Qëllimi është rritja e efikasitetit të ndërhyrjeve të trajtimit (farmakoterapia, psikoterapia etj.), dhe reduktimi i efekteve anësore sipas karakteristikave individuale të pacientit. Sipas hulumtimeve dhe praktikës, ky trajtim ofron efikasitet të lartë, pra 70 deri në 90 për qind e pacientëve kanë një ulje të ndjeshme të simptomave, gjë që përmirëson funksionalitetin dhe cilësinë e jetës.
Për trajtimin e depresionit ekzistojnë trajtime efektive të vërtetuara shkencërisht si farmakoterapia (medikamentet), psikoterapitë specifike të strukturuara (siç është psikoterapia kognitive e sjelljes), si dhe ndërhyrje të tjera somatike. Në praktikën time, trajtimi që përfshin një kombinim të farmakoterapisë me psikoterapinë konjitive të sjelljes siguron efikasitetin më të mirë dhe rezultatet më të qëndrueshme.
Depresioni shpesh ka një pamje të përzier, domethënë shfaqet së bashku me sëmundje të tjera shoqëruese. Cila është qasja në atë rast?
Dr. Jovanovska-Tipko: Në praktikë shpesh konstatohet se depresioni është gjendje e ndërlidhur ose përcjellëse e çrregullimeve tjera mendore, të ashtuquajturat sëmundjet shoqëruese, ndër të cilat më të shpeshtat janë çrregullimet e ankthit, çrregullimi obsesiv-kompulsiv, ankthi social, çrregullimet e stresit post-traumatik, sëmundjet e varësisë si depresioni dhe abuzimi me substancat psikoaktive (e ashtuquajtura diagnozë e dyfishtë).
Hulumtimi i fundit i bazuar në metoda neurobiologjike tregon mbivendosje të shpeshtë dhe ndërveprim të ndërsjellë në diagnozat psikiatrike. Kjo është arsyeja pse, diagnoza e saktë diferenciale e depresionit dhe çrregullimeve mendore të lidhura me to, mundëson trajtim më të saktë farmakologjik dhe përzgjedhje të ndërhyrjeve të përshtatshme psikoterapeutike.
A krijon varësi nga përdorimi i zgjatur i antidepresantëve dhe a duhet të rritet doza me kalimin e kohës?
Dr. Jovanovska-Tipko: Kjo është një nga pyetjet më të shpeshta të pacientëve. Ilaqet kundër depresionit përdoren për të trajtuar dhe reduktuar simptomat e çrregullimeve mendore, duke rritur në masë të madhe funksionalitetin e individit. Duhet theksuar se ato janë një grup ilaçesh që nuk shkaktojnë varësi. Janë të përshkruara jo vetëm për trajtimin e depresionit, por edhe për çrregullime të tjera mendore dhe psikosomatike si çrregullimet e ankthit, OCD, PTSD, çrregullimet e të ngrënit etj. Doza rregullohet dhe, nëse është e nevojshme, rritet sipas individit për të arritur një efikasitet terapeutik optimal.
Depresioni është një faktor rreziku, por ndonjëherë mund të jetë një indikacion i demencës. Si lidhen depresioni dhe demenca?
Dr. Jovanovska-Tipko: Hulumtimet në fushën e gjenetikës, neuropsikologjisë dhe praktikës klinike tregojnë se ekziston një ndërlidhje ndërmjet depresionit dhe demencës. Depresioni mund të shfaqet si lloj, por shpeshherë edhe si një sëmundje shoqëruese e demencës. Neuropsikologjia sugjeron se depresioni mund të jetë gjithashtu një reagim ndaj shenjave të hershme të deficiteve njohëse. Depresioni i trajtuar në mënyrë joefektive mund të përkeqësojë biologjinë e demencës, duke përshpejtuar potencialisht simptomat dhe duke rritur shkallën e rënies funksionale. Në raste të tilla, trajtimi duhet të synohet dyfish, si në përzgjedhjen e medikamenteve për depresionin ashtu edhe në zgjedhjen e një medikamenti të përshtatshëm për demencën, si donpezil (TREGONA) dhe të tjerë.
Nëse nuk trajtohet, depresioni mund të ketë efekte shkatërruese. Cilat janë pasojat e mundshme dhe si të sillemi me një person që vuan nga depresioni?
Dr. Jovanovska-Tipko: Personi që ndjen probleme duhet të flasë, dhe mjedisi duhet ta kuptojë dhe ta inkurajojë që të kërkojë ndihmë profesionale. Askush nuk është imun ndaj depresionit. Për përfitime kolektive dhe individuale nevojitet destigmatizimi dhe të folurit e hapur për çrregullimet mendore.
Depresioni i patrajtuar pakëson funksionalitetin e individit shumë herë në të gjitha segmentet e jetës së përditshme. Redukton aftësinë për punë, produktivitetin, prish marrëdhëniet familjare. Ndikon në shëndetin e përgjithshëm fizik dhe është një faktor rreziku serioz për sëmundje të tjera. Sigurisht, rreziku më i madh është tendenca për vetëvrasje.
Jo rrallë, pasojat e çrregullimeve mendore mund të jenë më fatale sesa ato që vijnë nga sëmundjet fizike. Prandaj kujdesi për shëndetin mendor, por edhe për shëndetin fizik, duhet të jetë i vazhdueshëm dhe në rast të problemeve duhet kërkuar në kohë ndihma profesionale.
