Пишува: Проф. д-р Никола Пановски
Микробиолог на Институтот за микробиологија и паразитологија – Скопје
На почетокот на месец јули годинава, бевме сведоци на петиција до СЗО од над 200 научници ширум светот со докази дека вирусот опстојува во ситни аеросолни капки, и дека може да остане жив и инфективен подолго време во воздухот, односно дека вирусот се шири преку воздухот. Оваа констатација загрижи и исплаши многумина, но за повеќето беше познат факт, па и за нашата Комисија за заштита од заразни болести, која уште во април предложи, а Владата ги прифати мерките за лична заштита, според кои начинот на употребата на заштитните маски кај населението и држење на физичка дистанца токму се однесуваше на заштита од ширење на вирусот преку воздухот.
Минатите месеци бевме сведоци на постапка на дезинфекција на јавни простори на отворено, дезинфекција на возила однадвор, а ракавиците сé уште се носат од страна на населението, иако нема никакво објаснение од што штитат? Дезинфекција на обувките, на производите купени во маркет, перење на облеката по секое излегување се доказ за преголемиот нереален страв предизвикан од студиите за неговото одржување на разни површини. За овие постапки, кои инаку не се штетни, освен од економски аспект, нема никакво оправдание. Неверојатно е дека илјадници вирусолози и епидемиолози за овие сосема непотребни постапки, молчеа, а некои сé уште молчат, па некои и ги предлагаат и поддржуваат.
Се знаеше од почеток, дека еден обвиткан вирус не може да опстане во надворешна средина долго и дека не може да го има во толкави количини по улици, плоштади, на површина на автобуси, кои би биле доволни да предизвикаат инфекција.
Од она што до сега се знае, пред се од епидемиолошките методи, анкета, набљудување и вирусолошките методи за откривање на присуство на вирусот, може да се заклучи дека аерогеното ширење на вирусот во почетокот беше потценето во однос на ширењето преку површини на предмети и контаминирани раце. Кога вирусот се детектираше во околината на болните преку молекуларни методи, РНК се наоѓаше насекаде. РНК не значи жив вирус способен да предизвика инфекција. Кога научниците од Германија применија метод на култивирање на вирусот од нежива средина, истиот не го најдоа во тоалетите, кваките и други површини во околината на болните. Ако не може да ги инфицира клеточните култури, веројатно не може да инфицира ниту човек. Сепак, дезинфекцијата на рацете и човековата околина е постапка со која треба да се продолжи не само за оваа болест. Ако беше преценета на почетокот, не значи дека е исклучена трансмисијата на овој начин, а миењето на рацете треба да биде секојдневна постапка и кога нема пандемија.
Една студија од Јужна Кореја многу сликовито го опишува начинот на трансмисија. На 8. март, 2020 година, во центарот на Сеул се откриваат поголем број на заболени кои работеле во еден кол центар, сместен на 11. спрат од зграда која инаку имала 19 ката. Во таа зграда работеле или живееле над 1000 лица, кои меѓусебно се среќаваат во лифтовите и во лобито. Интересно е дека случаите биле концентрирани пред се на 11.кат, односно од 97 позитивни, 94 работеле на 11.спрат. Интересно е дека 89 од позитивните биле во едната половина од спратот, што претстувало 2/3 од вкупниот број на работници во тој дел, а само пет во другата половина, што се гледа на шемата подолу, каде со сина боја се работните места на инфицираните.
Ве оној дел каде се мнозинството од инфицираните, иако седат на исто растојание меѓусебе, како и оние во другата половина, бројот на инфицираните е многу поголем само заради видот на работата која ја обавуваат. Во тој дел вработените се цело време на телефон, зборуваат гласно со часови, за разлика од другите делови, каде се работи во мир, нема потреба од зборување и надвикување. Заклучок од оваа студија е, просториите кои се невентилирани, со ниски плафони, со прозори кои не се отвораат и со многу луѓе внатре што исфрлаат капки и аеросоли е одлична за ширење на вирусот. Сликовито, тоа што е хранителна подлога во Петриевата плоча за бактериите, тоа е ваков простор за респираторните вируси. Втор заклучок е дека иако користеле исти лифтови, притискале на исти копчиња, допирале исти кваки на вратите, останатите стотици лица кои работеле или живееле во зградата биле негативни на приуство на вирусот.
Вирусот се исфрла преку капки, кои се тешки и брзо паѓаат на подлогата, но и ситни аеросоли кои можат да достигнат и неколку метри оддалеченост, но и подолго време опстануваат во воздухот. Ако нема проветрување, во затворен простор, бројот на исфрлени вируси се зголемува од минута во минута.
На 16. февруари годинава, Кореанка на 61 година инфицира неколку стотици лица за време на молитва со 1000 верници, во мал простор на црква, без прозори во Ј.Кореа. Два дена подоцна во Франција, неколку стотини христијани од целиот свет се собираат во темен аудиторум, во малиот град Мулхоуз на годинешен традиционален фестивал. Оболеле над 2000 лица, дел од нив од Корзика, Француска Гвајана, Буркина Фасо и Швајцарија. На 10 Март, оваа година, во Сиетл, САД, хор составен од 61 лице, 2,5 часа вежбал во мал затворен простор без прозори. По 5 дена се јавиле првите случаи, а завршило со 53 позитивни и две починати лица.
Во овие случаи, покрај затворениот и непроветрен простор, значајно е пеењето при кое се исфрлаат големи количини на вирусот. Во овие случаи се работи за лица наречени „суперемитери“, лица кои кога зборуваат или пејат, природно исфрлаат многу капки и аеросоли. Ако такво лице е инфицирано со вирусот, тоа може да зарази и десетици и стотици други лица. Некои студии укажуваат дека само 20% од инфицираните заразуваат други лица, а други студии, дека само 1-5% од инфицираните лица ја шират болеста. Тие лица се нерекуваат суперширачи. Се разбира најмногу капки и аеросоли се исфрлаат при кашлање и кивање.
Во летниот период, посебно внимание треба да се посвети на климатизерите и начинот на нивно функционирање. Според повеќе студии, претпоставка е дека 95% од инфекциите со овој вирус се случуваат во затворен простор, 3% во полузатворен и 2% на отворен простор.
На 24. јануари, при топло време, една кинеска фамилија руча во ресторан со ограничен простор, во кој има 80 гости. Ресторанот се наоѓа на третиот кат во зграда во еден од најнаселените градови во Кина, Гуангшоу. Работи климатизација, прозорите нема. Фамилијата седела на масата во средина, на која биле сместени 10 лица, што се гледа на Слика 2. Веднаш по напуштањето на ресторанот, еден член на фамилијата чувствува симптоми и има покачена температура. Во рок од две недели се разболуваат 10 лица. Интересно е дека 5 од тие лица седеле на масата во средина, а останатите 5 на соседните маси. Тогаш не се носеле маски, но сепак имало дистанца од 2 метри меѓу инфицираниот и оние кои седеле на соседните маси. Како се инфицирале тие? Од кога се исклучила можноста дека користеле ист прибор, заклучокот бил дека климатизерот го разнесол вирусот над сите три маси. На останатите две маси во таа просторија од ресторанот, седеле уште 10 гости. Од нив никој не се инфицирал.
Овие примери стари неколу месеци недвосмислено укажуваат дека вирусот се шири преку воздухот и навистина е нејасно дека сега се поставува такво прашање! Со новите сознанија за ширење на вирусот се модифицираат и мерките. Маските очигледно беа потценети на почетокот. Состаноците треба да се на отворено или со отворени прозорци. Да траат кратко, бидејќи времето на експозиција е многу битно. Да се овозможи природно проветрување. Кога тоа не е можно, техничарите да ги прилагодат климатизерите на новонастантата состојба. Воздухот од просторијата треба да се исфрла надвор, а не да кружи низ просторијата. Физичката дистанца треба да се почитува максимално. Контактите да бидат што пократки. На местата каде што во иднина би се организирале масовни настани, дури и кога се на отворено, треба да редуцира толпата, во превозните средства, влезовите на театри, кина, стадиои и спортски сали со цел на избегнување на подолготраен контакт.
СЗО отвори уште едно многу битно прашање. Дали асимптоматските лица пренесуваат болест. Точно е дека постојат објавени трудови дека тие не го пренесуваат вирусот, но тоа се студии во кои лицата биле асимптоматски од почеток до крај. За несреќа, многу асимптоматски лица добиваат симптоми, а го исфрлаат вирусот во големи количини последниот ден во кој немаат симптоми, односно ден пред да ги добијат симптомите. Тие уште се нарекуваат пресимптоматски случаи. Други студии укажуваат исто така дека позитивен пациент не секогаш е опасен за околината, односно дека наод на РНК на вирусот во носот не значи и постоење на жив вирус. Така, се смета дека по деветтиот ден од почеток на симптомите, пациентот веќе не може да ја пренесе инфекцијата, дури и ако е позитивен со недели потоа. Имено, во голем број на такви случаи, позитивни на РНК со ПВР, не е изолиран жив вирус во клеточна култура.
Вирусот е пронајден во отпадните води. Половината од оние лица кои имаат позитивен наод на вирусот во носот, го имаат и во примерок од фецес. Прашањето е дали може да се шири по феко-орален пат? Одговорот е да, но прашањето е дали се постигнува потребната инфективна доза во реалноста. За овој проблем треба да се размислува во места каде нема правилна диспозиција на отпадните материи. Овие наоди ја потенцираат потребата од лична хигиена, посебно од миење на рацете. Интересно е што наодот на вирус во отпадните води во едно населено масто, недвоспмислено значи дека во тоа место има лице или лица кои исфрлаат вирус и обратно. Вирусот во отпадните води бил пронајден во Италија во декември 2019, но уште поинтересен е податокот дека бил пронајден во отпадни води во Шпанија во март 2019 година, односно година дена пред да почне епидемијата во таа земја. Некој ја чувал отпадната вода цела година и потоа во неа нашол вирус на Ковид 19. Прашањето е што правел вирусот цела година, каде живеел, како се одржувал, зошто не разболувал и убивал луѓе. Ако бил во Шпанија во март 2019 година, отпаѓа приказната за Вухан, Кина, пазарот за животни, а и шпекулациите дека избегал од лабораторија во Вухан во август 2019 година.
Последните податоци укажуваат на полесно ширење на вирусот и помала смртност од него, односно засилена трансмисивност на вирусот и намалена смртност од него. На пример во април во светот се откривале по околу 100.000 -130.000 случаи дневно, а умирале помеѓу 5000 и 7500 лица. Сега, на средината од јули месец, на 200.000 потврдени случаи на ден, бројот на починати варира од 2500-5000. Или, во САД, на 30.000 нови случаи во април имало по 2500 починати на ден, а во јули на 60.000 случаи има околу 1000 починати. Дека вирусот ослабнал во вируленцијата нема докази. Постојат многу други хипотези за оваа појава на намалена смртност, како на пример дека сега многу позитивни случаи се помеѓу младите, кои поретко умираат од оваа болест, подоброто лекување, особено антитромботичната терапија, помасовното тестирање и така натаму. За жал има докази дека вирусот мутирал и дека сега за разлика од оној вирус во Кина, е многу полесно пренослив.
