Пишува: Прим. д-р Мери Бошковска
психијатар за деца и млади
Хиперкинетското растројство (Hyperkinetik disorder) е едно од почестите психијатриски нарушувања што почнуваат уште од најрана возраст, некаде околу третата-четвртата година. Сепак, додека детето е мало, тоа расте и се развива и тешко може да се разграничи дали се работи за хиперактивно или темпераментно дете. Најчесто дијагнозата се поставува кога детето ќе тргне на училиште и симптомите стануваат манифестни во извршувањето на училишните обврски и неговата комуникација со врсниците. Се проценува дека околу 5-12 отсто од децата во светот го имаат овој проблем, а тој почесто се јавува кај машките (кај девојчињата повеќе е застапен проблемот со невнимание).
КАКО ДА ИМААТ ВГРАДЕНО МОТОРЧЕ
Клиничката слика е различна во зависност од возраста на детето.
Нарушувањето го карактеризираат три основни симптоми: изразито нарушување на вниманието, хиперактивност, импулсивност.
Овие деца се во постојано движење, не можат подолго да се задржат на едно место, како да имаат вградено моторче во себе. Импулсивноста се карактеризира со неспособност на детето да размисли пред да направи нешто, ги прекинува активностите на другите, се уфрлува додека другите зборуваат, има проблем со чекањето на редот, многу брза додека работи нешто. Овие деца постапуваат, размислуваат и се однесуваат импулсивно, односно не размислуваат за тоа што го прават во моментот. Поради сите овие проблеми, прават голем број грешки при изработка на училишните задачи бидејќи сакаат се да завршат набрзина, не водејќи грижа за нивниот квалитет.
Некои истражувања укажуваат дека две третини од децата што имаат тешкотии при читањето, пишувањето или сметањето имаат проблем со вниманието.
Недостигот од вниманието – хиперактивно однесување или скратено АДХД (ADHD од англискиот јазик Attention Defi cit Hyperactivity Disorder) претставува развојно нарушување што може да се манифестира и во адолесцентниот период со понагласена социјална патологија во изразувањето на емоциите, како и симптоми на анксиозност и депресија. Кај овие деца е присутна и емоционалната импулсивност, која се карактеризира со „низок праг на толеранција на фрустрации“ и нагли промени на расположението. Детето се вознемирува без некоја видлива причина, при што не може „да управува со своите емоции“, добива напади на гнев, лутина што претставува проблем за родителите во справувањето со ваквото негово однесување и може да се случи физички да го казнуваат.
Во игрите со врсниците хиперактивните деца не можат да ги следат правилата на играта или ако почнат игра таа брзо им досадува, па ја прекинуваат или инсистираат да играат нешто друго. Со тоа предизвикуваат револт кај нивните другари поради што ги исклучуваат, односно одбегнуваат да се дружат со нив. Децата со АДХД не можат да ги предвидат последиците од своите постапки и оставаат впечаток како да не им е грижа за другите, а всушност тие имаат проблем. Поради сите овие тешкотии кај овие деца се накалемуваат и многу често имаат емоционални проблеми.
Веќе го споменавме нискиот праг на толеранција на фрустрации. И најмала неповолна околност (родителки прекор, забрана или казна) кај нив предизвикува бес, па детето може да почне да вика, да ја треска вратата, да ги крши играчките, да се скрие или да побегне. Тоа е експлозија од емоции, по што може да настапи чувство на тага. Сите овие проблеми придонесуваат детето да има ниска самодоверба, а честите казни и критики да се чувствува лошо, неспособно, помалку вредно.
Вистинската причина за нарушувањето во целост не е позната. Но може да биде причинета од биолошки, психолошки и социјални причини што поединечно или со заедничка акција може да го зголемат ризикот за настанување на нарушувањето.
Сепак, денес се смета дека дисфункцијата во метаболизмот и невротрансмисијата на катехоламините во префронталниот кортекс има значајно влијание во причините за појавата на синдромот. Хипотезите од типот дека родителите, односно нивните ставови, исхраната со многу шеќери, конзерванси (адитиви) можат да предизвикаат АДХД се неосновани, односно немаат научна основа.
ДИЈАГНОЗА И ТЕРАПИЈА
Дијагнозата, се поставува врз основа на меѓународните дијагностички класификациските системи (ICD-10), каде што е опишанo типичното однесување. Моментот на воспоставување дијагноза може да биде чувствителен за секој родител. Сепак, важно е навремено препознавање на тешкотиите, процена на природните капацитети на детето и вклучување на детето во голем број терапевтски ефикасни методи за надминување на проблемите што се применуваат со родителите, детето и опкружувањето – училиштето. Некои од нив се бихејвиорални интервенции со детето, кои се состојат во јакнење на социјалните способности, стратегии за когнитивна (сознајна) самоконтрола, градење вештини за подобрување на вниманието, техники за контрола на бесот, лутината. Психијатрискиот третман опфаќа и психотераписка поддршка и советодавна работа со родителите за примена на корисни методи во контролирањето на однесувањето и дисциплинирањето на нивното дете. Важни се интервенциите и во училиштето.
